Pul, kredit va banklar

uzoq muddatlarga guruhlanadi. 
Qisqa muddatli kreditlar bir yilgacha muddatga berilib, korxona 
aylanma kapitalining xarakatini ta’minlash, joriy hisob – kitoblarni amalga 
oshirish, to’lov qobiliyatini mustahkamlash moliyaviy faoliyatining 
barqarorligini ta’minlash kabi masalalarga yo’naltiriladi. Qisqa muddatli 
kredit korxona va tashkilotlarning aylanma kapitalini shakllantirishning ideal 
manbasi bo’lib hisoblanadi. 
Uzoq 
muddatli kreditlar 
korxona 
asosiy kapitali 
harakatini
ta’minlashga yo’naltiradi. Xususan, korxonada amalga oshirilayotgan 
qurilish va faoliyat yuritayotgan tashkilotlarning rekonstruktsiya qilish, yangi 
texnologiyalarni 
joriy 
etish 
va 
ishlab 
chiqarish 
jarayonlarini
takomillashtirish bilan bog’liq sohalarga sarflanadi. Qisqa muddatli kreditlar 
bir kundan bir yilgacha, uzoq muddatlilari esa bir yil va undan yuqori 
muddatlarga beriladi. 
Bank kreditining asosiy turlaridan biri banklararo kredit hisoblanadi, 
ushbu kreditni banklar bir – biriga berishadi. Banklararo kreditlar bankning 
vaqtinchalik bo’sh pul mablag’laridan samarali foydalanish, o’zaro 
likvidlikni ta’minlash maqsadida beriladi. Banklar vaqtinchalik bo’sh turgan 
yoki yuqori daromadlarga quyilma sifatida yo’naltirilayotgan mablag’larini
banklararo bozorga taklif etadi. 
Halqaro bank amaliyotida banklararo kredit qisqa muddatli xarajatlarga 
ega bo’lib, bir necha soatdan, bir necha oygacha berilishi mumkin. O’zaro 
bitimlar telefon yoki faks orqali tuzilib, so’ngra tasdiqlovchi hujjatlar bilan 
ta’minlanishi ham mumkin. 
 
9.4. Ist’emol (ipoteka) krediti 
Ist’emol (ipoteka) krediti asosan aholiga yashashi uchun zarur bo’lgan
buyumlarni (uy, mashina, televizor, muzlatgich, mebel va boshqalar) olishga 
beriladi. Iste’mol krediti pul va tovar ko’rinishida bo’lishi mumkin. Pul 
ko’rinishidagi iste’mol krediti bank muassasalari tomonidan jismoniy 
shaxslar bilan tuzilgan shartnomalar asosida savdo tashkilotlarining hisobiga 
o’tkazib beriladi. 

---

O’zbekistonda keyingi yillarda iste’mol krediti hisoblangan ipoteka 
krediti juda tez sur’atlar bilan rivojlanib bormoqda. Ipoteka krediti 
iqtisodiyotning markazlashgan tuzumi sharoitida mavjud bo’lmagan. Bu 
holat o’sha davrda nashrdan chiqqan lug’atlarda ham e’tirof etilgan. Xususan, 
1988 yilda mamlakatimizda nashrdan chiqqan O’zbekiston sovet 
entsiklopediyasida ipotekaga “Ipoteka (yun), uzoq muddatli kredit olish 
uchun ko’chmas mulk (er, imoratlar)ni garovga qo’yish. Sotsialistik 
mamlakatlarda yo’q.”
44
, deb ta’rif etilgan. Agar ushbu ta’rifning “sotsialistik 
mamlakatlarda yo’q” degan jumlasiga e’tibor qaratadgan bo’lsak, haqiqatda 
ham markazdan rejalashtirish tuzumi sharoitida ushbu kredit turining amal 
qilmaganligining guvohi bo’lishimiz mumkin.
Shuningdek, 1984 yilda Moskva shahrida nashrdan chiqqan moliya – 
kredit lug’atida ipotekaga berilgan ta’rif ham buni tasdiqlaydi, unda “Ipoteka 
– (grekcha hypotheke so’zidan olingan bo’lib – garov, zaklad) ssuda olish 
maqsadida turli shakldagi ko’chmas mulklarning (asosan er va qurilish 
binosi) garovidir. Qarzdorning to’lovga layoqatsizligi sharoitida kreditlarning 
talabi garovga qo’yilgan mulkni sotish evaziga qondiriladi. SSSR va boshqa 
mamlakatlarda qo’llanilmaydi.”
45
, deb ta’kidlanadi. 
Xorijiy mamlakatlar iqtisodiy adabiyotlarida ipoteka atamasi ko’chmas 
mulklarni garovga qo’yish natijasida vujudga keladigan moliyaviy 
munosabat bo’lib, uning o’ziga xos xususiyatlaridan biri garovga qo’yilgan 
ko’chmas mulk kredit (qarz) oluvchining tasarrufida qolishi ma’lum bo’ladi. 
Ipoteka atamasi va ipoteka krediti haqida so’z yuritganda, ularning iqtisodiy 
mohiyatini to’liq aniqlash maqsadida, quyidagi ikkita holatga e’tiborimizni 
qaratamiz. 
Birinchi xolat, ipoteka – bu garov. Garov mavjud ekan – ipoteka 
mavjud bo’ladi, garov mavjud bo’lmasa ipoteka ham bo’lmaydi, bu kredit 
ipoteka krediti hisoblanmaydi. Ushbu holatni yanayam aniqroq qilib 
aytadigan bo’lsak, bank qarzdorga uy joyni er, kvartira yoki uchastkani 
garovga qo’yish orqali kredit berdi. Ushbu kredit qarz oluvchi tomonidan 
qanday maqsadga ishlatilsa ham bu kredit ipoteka krediti hisoblanadi. 
44
Xonnazarov K.X. va boshqalar. O’zbekiston sovet entsiklopediyasi. Entsiklopedik lug’at.Tom – 1.–T.: 1988. 323 
b.
45
Zaxarov V.S., Drobozina L.A., Krasavina L.N. i dr. Finansovo – kreditniy slovar. Tom – 1. –M.: “MiF”. 1984. – 
S. 477.

---

Demak, kreditni olishga garov sifatida ko’chmas mulk qo’yildimi, ushbu 
kredit qanday maqsadga ishlatilishidan qa’tiy nazar bu ipoteka hisoblanadi. 
Ikkinchi xolat, bank qarz oluvchiga uy joy olish uchun ta’minlanmagan 
kredit berdi, ya’ni garov sifatida kredit oluvchi tomonidan hech qanday narsa 
qo’yilmadi. Vaholanki, bankdan olingan kredit mablag’i uy – joy (kvartira) 
sotib olish uchun foydalanilsa – da, ushbu kredit ipoteka krediti 
hisoblanmaydi. Chunki, garov mavjud emas, demak garov mavjud emas ekan 
ipoteka ham mavjud bo’lmaydi.
Ipoteka so’zi (atamasi)ni kelib chiqishining tub ildiziga e’tibor 
qaratganimizda, uning vujudga kelishi va shakllanishining asosida qadimgi 
greklarning qarz berish munosabatlari yotganligi ma’lum bo’ladi.
Demak, manbalarga ko’ra, ipoteka atamasi birinchi marta eramizdan 
oldingi VI asrda Gretsiyada vujudga kelgan. Qadimgi greklar qarz oluvchini 
kreditor oldidagi majburiyati evaziga erni tikishgan. Qarz oluvchining er 
maydonining chetiga maxsus yog’och o’rnatilgan bo’lib, unda ushbu er garov 
vazifasini o’tayotganligi haqidagi yozuv qayd etilgan. Bu yog’och ustun 
“ipoteka” deb atalgan, yunon tilida “tirgovich”, “poya”, “taglik” ma’nolarini 
anglatgan
46
.
Bizning nazarimizda, ipoteka atamasining vujudga kelishi va uning 
ma’nosi yuqoridagi matnda, atroflicha, to’liq va aniq berilgan. Shu bilan 
birga, mazkur ta’rif uning dastlabki vujudga kelishi jarayonidagi mohiyatini 
anglatish bilan birga, hozirgi kundagi ipotekaga xos bo’lgan xususiyatlarni 
to’liq ochib berishga xizmat qilmaydi, albatta bu tabiiy holat, chunki 
iqtisodiy rivojlanish jarayonlari va munosabatlarning takomillashuvi ipoteka 
atamasining ham rivojlanishi va takomillashuviga sabab bo’lmoqda. Quyida 
ipoteka atamasiga berilgan ta’rifda fikrimizning tasdig’ini kuzatishimiz 
mumkin.
Demak, ipoteka – (grek. hypotheke – zaklad, garov ) – ko’chmas 
mulk ko’rinishidagi garov (asosan er va binolar) bo’lib, asosiy maqsad 
ssudani olishga qaratilgan. Ipoteka shunday garov turiki u kreditorning 
qo’liga berilmaydi, balki qarzdorning ixtiyorida qoladi
47
. 
Masalan, yuqorida qayd etilgan moliya – kredit lug’atida unga quyidagi 
tavsiflar berilgan. “Ipoteka krediti – uzoq muddatli ssuda bo’lib, kapitalistik 
mamlakatlarda er va ishlab chiqarish hamda yashash uchun qurilgan 
46
Efremova V.M. Tolkoviy slovar. –M.: “Infra – M”, 1997. –S. 321.
47
 
http://ru.wikipedia.org/wiki
 

---

binolarni garovga qo’yish asosida beriladi. Quldorchilik tuzumi davrida 
vujudga kelgan bo’lib, feodalizm davrida kengaydi, biroq kapitalizm 
sharoitida rivojlandi. XIX asrning o’rtalaridan boshlab ipoteka krediti sifatida
ixtisoslashgan – ipoteka banklari tomonidan, qator mamlakatlarda qishloq 
xo’jaligi va boshqa tijorat banklari tomonidan berila boshladi. 
Revolyutsiyaga qadar Rossiyada dvoryan va erli (zemelnie) banklar 
tomonidan berilgan”.
Taniqli iqtisodchi olim, professor O.I.Lavrushin “ipotekali kredit – 
ko’chmas mulk, er maydoni garovi ostida berilib, bozor iqtisodiyoti 
sharoitida faol ishlatiladigan kreditning bir shakli hisoblanadi. Er mulkiga 
ega tashkilotlar va ixtiyorida xususiylashtirilgan xonadoni (kvartira), er 
maydonlari bo’lgan aholiga bozor iqtisodiyotiga xos bo’lgan kredit 
munosabatlariga kirishish imkonini beradi
48
, deya ta’kidlaydi. Olim ipoteka 
kreditiga bergan ta’rifida uning bozor iqtisodiyoti sharoitida yuz berishi, 
shuningdek, aholining xonadoni va erini xususiylashtirish lozimligiga alohida 
e’tibor qaratgan.
“Ipotekali kredit –deya ta’kidlaydi, yana bir rossiyalik olim 
A.S.Neshitoy, uy – joy olish, qurish yoki erni sotib olish uchun beriladigan 
kredit. Odatda, ushbu kreditni banklar va ixtisoslashtirilgan bank bo’lmagan 
moliya – kredit institutlari taqdim etadi”
49
. Bu erda ipoteka kreditini olish 
uchun qo’yiladigan garov ob’ektining ahamiyati xususida fikr bildirilmagan. 
Chunki, yuqorida ta’kidlaganimizdek, agar kreditning garovi sifatida mulk 
qo’yilmas ekan u ipoteka krediti hisoblanmaydi
50
.