Pul, kredit va banklar
O’beistonda tijorat banklari kapitaliga o’rnatilgan
Download 1.98 Mb. Pdf ko'rish
|
Pul, kredit va banklar
|
O’beistonda tijorat banklari kapitaliga o’rnatilgan
minimal talab darajasi va dinamikasi Joriy etilgan sana Tijorat banklari uchun Chet el kapitali ishtirokida ochilayotgan banklar uchun Xususiy banklar uchun 1.01.1998 y. 1,5 mln. AQSh dol. ekvivalent. 5 mln. AQSh dol. ekvivalent. 0,3 mln AQSh dol. ekvivalent. 1.01.2000 y. 2,5 mln. 5,0 mln. 0,3 mln. 1.01.1999 y. 2,5 mln. 5,0 mln. 1,25 mln. 1.01.2005 y. 5,0 mln. 5,0 mln. 2,5 mln. 1.01.2008 y. 5,0 mln.Evro ekvivalent. 5,0 mln.Evro ekvivalent. 2,5 mln.Evro ekvivalent. 1.01.2011y.- hozirgi kungacha 10,0 mln. 5,0 mln. 5,0 mln. Tijorat banklari kapitalining minimal miqdoriga qo’yilgan talab 2007 yil 31 dekabrgacha AQSh dollari ekvivalentida amalga oshirilgan bo’lsa, 2008 yil 1 yanvardan boshlab evro ekvivalentida jamg’arilishi joriy etildi. Ta’kidlash joizki, tijorat banklari o’z faoliyatini dastlab boshlayotgan davrda kapitalning minimal miqdorini shakllantirilishi zarur bo’ladi. Tijorat banklari Markaziy bankdan litsenziya olib, faoliyatini boshlagandan so’ng esa kapitalning ushbu minimal miqdorini doimiy ravishda oshirib borishlari lozim bo’ladi, kapitalni oshirishning asosiy mezoni sifatida ularning riskka tortilgan aktivlari hisoblanadi. Hozirgi paytda ushbu daraja umumiy kapitalga nisbatan 0,1 koeffitsientda, asosiy kapitalga nisbatan esa 0,05 koeffitsientda bo’lishi talab etiladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida tijorat banklari aktsiyador mulkchilik shaklida tashkil etiladi. Bu borada 1998 yil 2 oktyabrda O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Aktsiyadorlik – tijorat banklari faoliyatini takomillashtirish chora – tadbirlari to’g’risida” Farmoni qabul qilindi. Ushbu farmonga ko’ra, tijorat banklarini boshqarishda aktsiyadorlarning va bank Kengashlarining roli oshirildi. Quyidagi rasmda tijorat banklari tashkiliy tuzilishining namunaviy ko’rinishi keltirilgan. Tijorat banklari faoliyati uning boshqaruv organlari tomonidan amalga oshiriladi. Bankning boshqaruv organi quyidagilar hisoblanadi: 15. aktsiyadorlar umumiy yig’ilishi; 16. bank Kengashi (kuzatuv kengashi); 17. bank Boshqaruvi. Aktsiyadorlar umumiy yig’ilishi bankning oliy boshqaruv organi hisoblanadi. Aktsiyadorlar umumiy yig’ilishining mutloq vakolatiga kiruvchi masalalar bank Kengashi yoki Boshqaruviga topshirilmaydi. Bank Kengashining miqdoriy tarkibi ustav yoki aktsiyadorlar umumiy yig’ilishi qaroriga ko’ra belgilanadi. Aktsiyadorlar soni 500 gacha bo’lgan ochiq turdagi aktsiyadorlik jamiyati shaklidagi banklarning bank Kengashi miqdoriy tarkibi kamida besh a’zodan, 501 dan 1000 gacha bo’lgan banklarda kamida etti a’zodan va 1000 dan ortiq bo’lgan banklarda kamida 9 a’zodan iborat bo’lishi lozim. Yopiq turdagi aktsiyadorlik jamiyati shaklidagi banklarning bank Kengashi a’zolari umumiy soni aktsiyadorlar sonidan qat’i nazar beshtadan kam bo’lmasligi kerak. O’zbekistonda tijorat banklarini tashkil etish va ularning faoliyatini nazorat qilish Markaziy banki boshqaruvi tomonidan 1998 yil 9 sentyabrda tasdiqlangan "Banklarni ro’yxatga olish va ularga litsenziya berish tartibi to’g’risida”gi 22 – sonli Nizom asosida amalga oshiriladi. Mulkchilik shaklidan qat’iy nazar mamlakatimizdagi barcha tijorat banklari mazkur nizomga asosan tashkil etiladi va tugatiladi. Markaziy bank tijorat banklariga bank operatsiyalarini amalga oshirish uchun litsenziya berish yuzasidan qaror qabul qilishda asosiy omil bo’lib quyidagilar hisoblanadi: 18. biznes rejaning maqbulligi; 19. kapitalning adekvatligi; 20. daromadlilikning kelgusi istiqbollari; 21. ko’zda tutilayotgan rahbarning malakasi va obro’ – e’tibori; 22. bankni ochish uchun taqdim etilgan hujjatlarning amaldagi qonunchilikka muvofiqligi; 23. monopoliyaga qarshi choralar. Dastlab tashkil etilayotgan banklarning ustav kapitalida banklarning ishtirok etishiga yo’l qo’yilmaydi, xorijiy kapital ishtirokidagi banklar va shu’ba banklarni tashkil etish hollari bundan mustasno. Tashkil etilayotgan bankning ustav kapitalida bir aktsiyadorning ulushi yigirma foizdan ortsa Markaziy bankdan oldindan rozilik olinishi lozim. Bir aktsiyador yoki o’zaro bog’langan aktsiyadorlar guruhining tijorat banki ustav kapitalidagi ulushi ustav kapitali umumiy miqdorining 25 foizidan ortiq bo’lishi mumkin emas. Yangidan tashkil etilayotgan tijorat banklarining muassislari moliyaviy jihatdan barqaror bo’lishlari lozim. Muassislarning moliyaviy barqarorligi quyidagi omillar bilan belgilanadi: 24. balansning nolikvidligi; 25. to’lovga qobiliyatsizlik yoki bankrotlik; 26. yuridik shaxs rasmiy ravishda bankrot deb e’lon qilinishidan qat’i nazar uning passivlari aktivlaridan oshib ketishi; 27. yuridik shaxs taqdim etgan shaxs zarur hollarda ustav kapitalini oshira olmasligini ko’rsatsa; 28. bankda mulk sotib olinishi ko’zda tutilishi natijasida bankka yoki uning omonatchilariga moliyaviy xavf solinishi mumkinligini ko’rsatuvchi boshqa hollar ma’lum bo’lsa. Tijorat banklarini tashkil etishda barcha shaxslar ham ishtirok etishi maqsadga muvofiq kelmaydi. Bunday shaxslar tarkibiga: 29. bankrotlikka uchragan yuridik shaxsning sobiq rahbarlari, boshqaruvi va kuzatuv kengashi a’zolari yoki yirik ishtirokchisi va yuridik shaxsning bankrotligi ularning harakatlari oqibatida yuzaga kelganligi faktlari ma’lum bo’lsa; 30. o’zining ishbilarmonlik va shaxsiy xattiharakatida ishlarni noto’g’ri boshqarish va vijdonan yuritish mumkin emasligini namoyish qilgan shaxslar. 31. offshor hududlarda ro’yxatga olingan norezident yuridik shaxslar; 32. davlat hokimiyati organlari, mahalliy boshqaruv organlari, jamoat birlashmalari, jamoat fondlari, byudjetdan tashqari fondlar, byudjet muassasalari va tashkilotlari, agar boshqa holat qonunlarda ko’zda tutilmagan bo’lsa. Yangidan tashkil etilayotgan tijorat banklari quyidagi ta’sis hujjatlarini Markaziy bankka taqdim etishi lozim: a) muassislar tomonidan imzolangan va ularning muhrlari bilan tasdiqlangan ta’sis shartnomasi; b) muassis – aktsiyadorlar yig’ilishi tomonidan tasdiqlangan va bank Kengashi raisi tomonidan imzolangan bank ustavi; v) ta’sis yig’ilishining bayoni. Bu hujjatda bankni tashkil etish, ustav kapitali miqdori, ustav va biznes – rejani tasdiqlash, bank Kengashi, taftish komissiyasi va boshqaruvini saylash to’g’risidagi qaror bo’lishi lozim. Mustaqillikka erishgandan hozirgi kungacha bo’lgan davrda turli mulk shaklidagi qator banklar tashkil etildi, ularning asosiy qismi mamlakatimiz moliya – kredit bozorida samarali faoliyat yuritib kelmoqda. Mamlakatimizda bozor munosabatlarining takomillashuvi va iqtisodiy islohotlarning chuqurlashuvi natijasida ularning ayrimlarini maqomi o’zgartirildi, ayrimlari boshqa banklarga qo’shilib yoki umuman faoliyatini to’xtatdi. 2010 yil 1 yanvar holatiga mamlakatimizda jami 30 ta tijorat banklari tashkil etilgan bo’lib, ularning uchtasi davlat banki, beshtasi xorijiy kapital ishtirokidagi qo’shma banklar, 13 tasi xususiy banklar, qolganlari aktsiyadorlik tijorat banklari hisoblanadi. Xulosa qilib aytganda, tijorat banklar iqtisodiyotning muhim moliyaviy “qon tomirlari” hisoblanib, ularning faoliyatini tashkil etish va nazorat qilish mamlakatning tegishli qonun va me’yoriy hujjatlari asosida amalga oshiriladi. Mamlakatimizda bu boradagi jarayon doimiy ravishda rivojlanib va takomillashib bormoqda. Taniqli iqtisodchi olimlar, jumladan Laurishin “tijorat banki bu tashkilot emas balki korxona’’ deb hisoblaydi. Ularning fikriga ko’ra tijorat banklari ham mahsulot yaratadi. Tijorat banklari nomoddiy shaklga ega bo’lgan mahsulotlarni yaratadi. Misol: depozit va kredit. Lekin amaliyotda tijorat banklarini kredit muassasasi va kredit tashkiloti deb atash keng tarqalgan. Tijorat banklarining yuridik shaxs sifatidagi o’ziga xos maqomni quyidagi holatlarda yaqqol namoyon bo’ladi. Tijorat banklari butun iqtisodiyotda subektlari hamda aholini kreditlaydigan qudratli moliya institutlari hisoblanadi. Bugungi kunda ularning kreditlarisiz biror bir mamlakatda iqtisodiy o’sishni ta’minlash va uy-joy muammosini hal qilish mumkin emas. Tijorat banklari aholiga va xo’jalik yurituvchi subekt, hisob-kitob kassa xizmat ko’rsatadigan moliyaviy institut hisoblanadi. Tijorat banklari faoliyati davlat tomonidan qattiq nazorat qiladigan moliya institutidir. Davlat odatda tijorat banklari faoliyatini Markaziy bank orqali nazorat qiladi. Bunday qattiq nazoratning asosiy sababi banklarga depozitlar va omonatlar berish huquqini berilganligidir. Tijorat banklari shartnoma asosida mijozlarga moliyaviy xizmatlar ko’rsatadigan kredit institutlari hisoblanadi. Bu moliyaviy xizmatlarning bahosi bank va mijoz o’rtasidagi kelishuvga asoslandi. Hech qaysi davlat organi bank xizmatlari bahosini shakllanish jarayonida aralashishiga haqqi yo’q. Tijorat banklari mijozlarning bankka jalb etilgan mablag’larini sir tutishi ni kafoltlaydigan moliya institute hisoblanadi. Bu kafolatlar bank siri to’g’risidagi qonunda o’z ifodasini topadi. Tijorat banklari ishlab chiqarish, sug’urta va savdo faoliyati bilan shug’ullanish man etilgan instituti. Tijorat banklari boshqaruv organlari bo’lib quyidagilar hisoblanadi. A. Aksiyadorlarning umumiy yig’lishi bu organ tijorat banklarini boshqaruvchi eng yuqori organ hisoblanadi. Aksiyadorlarning umumiy yig’lishi bankning ustav kapitalini ko’paytirish, bank kengashi va boshqa a’zolarini ta’yinlash kabi muhim vazifalarnihal qilish vakolatiga ega. Aksiyadorlarga dividend to’lash ham muhim masalalardan hasoblanadi. B. Bank kengashi bank aksiyadorlari tarkibidan tashkil topadi. Kengash bankning kredit siyosati varivojlantirish strategiyasini tastiqlaydi. Bank kengashi a’zolari sonini har bir mamlakat qonunchiligiga asoslanadi. Misol: O’zbekiston Respublikasi bank kengashi a’zolari soni aksiyadorlari 500gacha bo’lgan banklarda kamida 5ta, aksiyadorlari soni 501-1000ta gacha bo’lagan banklarda 7ta, aksiyadorlar soni 1000tadan ortiq bo’lsa 10 kishidan iborat bo’lishi kerak. C. Bank organi xorijiy banklarda bank boshqaruvi direktorlar kengashi deyiladi. Bank boshqaruvi bankning asosiy bo’linmalarida rahbarlaridan tashkil topadi. Buxg’altir Kredit deposit Valyuta va pul muomalasi direktorlari kiradi. Bank boshqaruvi banklarning joriy faoliyatini amalga oshiradi. D. Taftish komissiyasi bu komissiya bankda doimiy faoliyat yuritadi va asosan bank xarajatlarni nazorat qiladi. Tijorat banklarida turli xil qo’mitalar ham tashkil qilinib ularni boshqarish organi sifatida e’tirof etish mumkin. Misol: O’zbekiston Respublikasi 2010-yil 26-noyabrda 1438 qaroriga muvoffiq tijorat banklarida bank aktivlari sifatini nazorat qiluvchi qo’mitalar tashkil qilingan. Tijorat banklarning barqarorligi deganda uni iqtisodiy-siyosiy risklardan ishonchli himoya qilish imkonini beradigan darajada likvidli va to’lovga qobil bo’lishi tushuniladi. |
