Q. D. Davranov, B. S. Aliqulov nanobiotexnologiya

8. Transportoqsillar: hujayrada joylanishini va faoliyat 
ko‘rsatishini o‘ziga xosligi
Plazmalemmalami (hujayra membranalarini) lipidli qavati o‘zidan 
polyarli molekulalami o‘tkazmaydi. Mana shu xususiyati tufayli u 
hujayra 
uchun 
foydali 
b o ig an
moddalarni 
saqlaydi, 
ulami 
sitoplazmadan chiqib ketishini oldini oladi, Shuning bilan birga, lipidli 
qavat hujayraning hayot-faoliyati uchun zarur bo‘Igan polyarli 
moddalarni atrof-muhitdan kirib kelishini qiyinlashtiradi. Savol 
tug‘iladi: Tabiat - polyarli moddalarni hujayraning ichiga kirib 
kelish muammosini qanday qilib yechgan? Evolutsiya davomida 
polyarli moddalarni hujayra membranalari orqali transport bo‘lishining 
maxsus mexanizmlari shakllangan. Bunday mexanizmlaming asosida 
transport oqsillari yotadi. Ular hujayra membranalarida shunday 
joylashganlarki, ulami polipeptid zanjirlari lipidlami bimolekular 
qavatini bir necha marotaba teshib o‘tgan (31-rasm). Shuning uchun 
ham transport oqsillari transmembranali oqsillar hisoblanadi.
31-rasm,
Transport oqsil 
polipeptid 
zanjirlarini 
hujayra 
membranalari 
lipidlarining 
biomolekular 
qavatida 
joylanishi.
Transmembranali oqsillar ikki guruhga bo‘linadi. Bular tashib 
o‘tkazuvchi oqsillar va kanal hosil qiluvchi oqsillardir (32-rasm).
Tashib o‘tkazuvchi oqsillar moddalarning molekulalarini lipidli 
qavat orqali tashib o‘tkazadi. Birinchi navbatda, tashib o‘tkazuvchi 
oqsil molekulasi, tashib o‘tkazilishi kerak bo‘lgan modda molekulasi 
bilan spetsifik bog‘lanadi. Barcha tipdagi tashib o‘tkazuvchi oqsillami 
molekulalarida tashib o‘tkazilishi lozim bo‘lgan moddani bog‘lab 
olishga mo‘ljallangan ma’lum qismlari bo‘ladi.
53

---

Transport qiluvchi 
molekula
32-rasm. Hujayra membranasini transport oqsillari: 1
-
kanal hosil qiluvchi 
oqsillar; 2-3 - tashib о ‘tkazuvchi oqsillar.
Keyin tashib o‘tkazuvchi oqsilni molekulasi o‘zining konformat- 
siyasi (uchlamchi strukturasi)ni shunday o‘zgartiradiki, u bilan bog‘Ian- 
gan molekulada membranani lipid qavatidan o‘tib olish imkoniyati 
tug‘iladi. Ular bu jarayonga membrana bilan bog‘langan fermentlar 
sifatida ishtirok etib, passiv yoki faol membrana transporti mexanizmlari 
asosida ishlaydi. 
Kanal hosil 
qiladigan oqsillar teshikchalami 
shakllantiradi va ular orqali ionlar hamda boshqa noorganik moddalar 
o‘tib turadi (33-rasm).