Q. N. Kayumov
Download 1.27 Mb. Pdf ko'rish
|
IJTIMOIY ISHGA KIRISH
|
5.
Yorliqlar nazariyasi. Yorliqlarning sotsiologik nazariyasi yoki stigmatizatsiya (ot grech. stigma kleymo) harakatlar, shaxslar yoki guruhlarning ijobiy yoki (ko‘pincha) salbiy xususiyatlarning ijtimoiy qayd qilinishiga qamrab olingan ijtimoiy jarayonlarni tahlil qiladi. Ushbu nazariya, birinchidan, jamiyatdagi ayrim individlar boshqa individlarga ularni deviant, deb hisoblagan holda yorliq yopishtirishi mumkin 78 bo‘lgan ijtimoiy tabiat jarayoniga e’tibor qaratadi. Ikkinchidan, deviant xulqqa ega, deb ta’riflangan individ o‘zi haqidagi bu fikrga qanday ko‘nikishini tahlil qiladi (“deviant yorlig‘i”ni qabul qiladi). Shunday qilib, jamiyatning qandaydir a’zolari “jinoyatchilar”, “ichkilikbozlar” yoki “ruhiy kasal” deb nomlangan barcha holatlarda yorliqlar yopishtirish holati sodir bo‘ladi. Yorliq ostida inson yoki guruhning “yaxshi/yomon” qadriyatga oid shkalasidagi o‘rnini qayd qiluvchi salbiy ta’rifi tuShuniladi (bu holatda – salbiy qutbga yaqin). Yorliqlarning ta’siri ikki turli bo‘ladi: ular jamiyatga qarshi harakatlarning oldini oladi, biroq ularni noto‘g‘ri qo‘llansa, ular jamiyatga qarshi xulqqa sabab bo‘lishi mumkin. Yorliqlar nazariyasiga ko‘ra, xulqni deviant deb hisoblash uchun u guruhlar buzilishi deviant, deb hisoblanishi lozim bo‘lgan qoidalarni belgilashi va ularni alohida odamlarga qo‘llagan holda ularni autsayderlar, deb belgilashi lozim va deviant xulq Shu kabi ifodalanishi zarur. Shu nuqtai nazardan deviantlik inson tomonidan amalga oshirilgan harakatlarning oqibati emas, balki boshqalar tomonidan “qoidabuzar”ga qonunni qo‘llash oqibati hisoblanadi. Boshqacha aytganda, hech qanday o‘ziga xos xulq aslida o‘z-o‘zidan deviant hisoblanmaydi; xulq faqatgina boshqalar uni deviant, deb belgilaganda Shunga aylanadi. Stigmatizatsiya tarafdorlari nizoShunoslikning asosiy qoidasi sifatida individlar ko‘pincha o‘z qiziqishlari va hayotga qarashlari turlicha bo‘lganligi sababli bir-birlari bilan kelisha olmasliklari qabul qilingan. Bunda hukumat tepasida turganlar institutsional hayotni boshqaruvchi qarashlar va prinsiplarni ifodalash imkoniyatiga ega bo‘ladilar va mazkur me’yorlarni buzganlarga salbiy yorliqlarni muvaffaqiyat bilan yopishtiradilar. 6. Stereotiplar, noto‘g‘ri fikrlar, tahqirlashlar. Ijtimoiy xodim axloqi va qadriyatlarini o‘rganishda stereotiplar – ijtimoiy ob’ektlardagi soddalashtirilgan, sxemalashtirilgan namunalar, jumladan, bir millat vakillarining boshqa millat vakillari to‘g‘risidagi tasavvurlari muhim o‘rin tutadi. Stereotiplar bolalikda o‘zlashtiriladi – odatda bevosita bolaning tajribasidan emas, ikkilamchi 79 manbalardan o‘zlashtiriladi. Bolalar o‘zlari mansub bo‘lgan guruh to‘g‘risida bilmay turib mazkur tasavvurlardan foydalanadilar. Ijtimoiy stereotip tuShunchasini birinchi marotaba amerikalik jurnalist va siyosatShunos U.Lippman qo‘llagan. Uning nuqtai nazariga ko‘ra stereotiplar – bu inson miyasidagi tartibga solingan “dunyo manzarasi”, ular, birinchidan, uning murakkab ijtimoiy ob’ektlarni qabul qilishga sarflanadigan kuchini iqtisod qiladi, ikkinchidan, uning qadriyatlari, qarashlari va huquqlarini himoya qiladi. Boshqacha aytganda, stereotiplar insonni ijtimoiy ma’lumotlar dengizida yo‘naltirib turadi va o‘zi haqidagi yuqori fikrni saqlab qolishga yordam beradi. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, stereotiplar ijobiy kabi, salbiy tomonlarga ham ega. Bir tomondan ular anglash jarayonini qisqartiradi, individga o‘z hayotiy yo‘lini aniqlashga yordam beradi, uning xulqini boshqarib boradi. Boshqa tomondan esa, stereotip turli ko‘rinishdagi salbiy fikrlarning shakllanishiga olib keladi. Agar stereotip cheklangan tajribaga asoslangan bo‘lsa va ushbu tajriba salbiy bo‘lsa, u holda masalan, qandaydir etnik guruhning qabul qilinishi salbiy baholar asosida bo‘ladi. Har bir xalq madaniyatida boshqa xalqlar haqidagi barqaror tasavvurlar ishlab chiqilgan. Ular turli xalqlar vakillari ularga an’anaviy ravishda taqdim qilingan tabiatga ko‘ra aynan bir vaziyatga munosabat bildirishlari ko‘rsatilgan anekdotlarda keltirilgan. Ularda fransuzlar doimo engiltak va sermuhabbat, inglizlar quruq va o‘ta rasmiyatchi, nemislar sinchkov va anqovroq, ispaniyaliklar ehtirosli va tiyiqsiz va h.k. Download 1.27 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|