Q. N. Kayumov

Kalit so‘zlar: deviant xulq, delinkventlik, og‘ish, konformlik, anomiya,
begonalashish, o‘smir, voyaga etamaganlarga yordam ko‘rsatish xizmati, qayta
ijtimoiylashtirish.

---

171
1.Deviant xulq: tushuncha, sabablar, turlar. Kundalik hayotimizda biz
doimiy ravishda xulqning turli ijtimoiy nomaqbul ko‘rinishlariga duch kelamiz.
Shuni ta’kidlash lozimki, og‘uvchi xulq salbiy va ijobiy tabiatga ega. Og‘uvchi
xulqning ijobiy tabiati ilmiy, texnik va badiiy ijodda madaniyatning umum
qadriyatlarini rivojlantirishga yo‘naltirilgan turli ko‘rinishlarida ifodalanadi.
Deviant, og‘uvchi xulq ko‘plab fanlarning – psixologiya, sotsiologiya,
ijtimoiy ish, psixiatriya, kriminologiyaning o‘rganish predmeti hisoblanadi.
Munozaralar mezon va chegaralar me’yorini aniqlash, bu kabi xulq sabablari,
nazorat qilish va oldini olish masalalarini muhokama qilishga chorlaydi. Deviant
xulq mavzusining fanlararo tabiati avvalambor uni izohlovchi yondaShuvlarning
xilma xilligida namoyon bo‘ladi. Deviant
xulqni ta’riflashning asosiy
yondaShuvlarini ko‘rib chiqamiz.
Deviant xulq. Har qanday xulqni baholash har doim qandaydir me’yor bilan
qiyoslashga yo‘naltiriladi va agar xulq me’yordan og‘sa, uni deviant, deb ataydilar.
Ijtimoiy fanlarda
me’yorni ajratib ko‘rsatish
uchun
turli
mezonlardan
foydalanadilar.
Ilmiy adabiyotlarda deviant xulq ostida ko‘pincha insonning mazkur
jamiyatda rasmiy ravishda belgilangan yoki shakllangan me’yorlarga (stereotiplar,
namunalarga) mos bo‘lmagan harakati, faoliyati tuShuniladi.
Turli ilmiy fanlarda jinoyatlar sabablari to‘g‘risidagi ko‘plab nazariyalar
mavjud. Ularning eng mashhurlariga to‘xtalib o‘tamiz.
Shunday qilib, Lombroze (Lombrosian) XX asrning boshida jinoyatchi uchun
muayyan jismoniy og‘ishlar va yakkam-dukkam soqol, og‘riqqa past darajali
ta’sirchanlik, qiyshiq burun, katta lablar yoki uzun qo‘llar kabi jismoniy
ma’lumotlarni xos deb ko‘rsatadi. Insondagi bu kabi alomatlar qancha ko‘p bo‘lsa,
u jinoyatchilikka Shunchalik moyil bo‘ladi. Bir nechta belgilari mavjud insonlar
agar bunga maqbul ijtimoiy muhit yaratilsa, jinoyatchilikdan o‘zlarini to‘xtatib qola
olmaydi. Jinoyatchilarni farqlab turuvchi (aniq) jismoniy xususiyatlari mavjudligi
haqidagi nazariya, bir necha ming jinoyatchilarni qiyoslovchi tadqiqotlarga
ahamiyatli darajadagi farqlarni topa olmagan CH.Goring tomonidan inkor qilingan
1
.

---

172
Psixotahliliy nazariya psixotahlilchilar tomonidan XX asr boshlaridan so‘ng
Zigmund Freydning asarlaridan bir emas, balki ko‘plab gipotezalarni taqdim
qildilar. Rivojlanishning psixoanalitik nazariyasi ikkita fikrga asoslanadi. Birinchisi
ilk bolalikdagi kechinmalar katta yoshli shaxsning shakllanishida muhim o‘rin
tutadi. Freyd shaxsning asosiy poydevori juda erta, 5 yoshgacha bo‘lgan davrda
qo‘yilishiga qat’iy ishongan. Ikkinchi fikr Shundan iboratki, inson muayyan
miqdordagi jinsiy quvvat (libido) bilan tug‘iladi, so‘ngra u o‘z rivojlanishida
organizmning instinktiv jarayonlarida yashiringan bir nechta psixojinsiy
bosqichlarni bosib o‘tadi.
Psixotahlilning
asosiy
komponenti
bo‘lgan
psixiatrik
ta’limotning
ta’kidlashicha, ayrim jinoyatchilar huquqqa qarshi harkatlarni telba bo‘lganliklari
sababli sodir etadilar, deb ta’kidlaydi. Jinoiy sud tizimi ko‘pincha ayblanayotgan
jinoyatchilarning aqli rasoligini baholash maqsadida psixiatrlarga murojaat
qiladilar. Agar sud sudlanuvchining telbaligini tasdiqlasa, u holda uni telbaligi
sababli “aybsiz”, deb topadilar va davolanish uchun psixiatrik kasalxonaga
yuboradilar. Psixiatriya Shuningdek, sotsiopatga – jinoyatchilik faoliyatida hech bir
ma’naviy cheklovlari bo‘lmagan va boshqa odamlarni azoblovchi insonga ta’rif
beradi.
Mazkur yondaShuv tanqid ostida qoldi va bugungi kunda mazkur modelni
qo‘llash davom etmoqda. Biroq psixoanalitik nazariya tobora ko‘proq tanqid
qilinmoqda. Psixotahlil qilinayotgan, hissiy muammolari mavjud bo‘lgan
odamlarda mavjud narsalarni ochish, uning ruhiy holatini yaxshilashning bu kabi
ehtimolini ham yaxshilash imkonini beradi.
Deviant xulq muammosini hal etuvchi psixodinamik konsepsiyasi uni
individuallikning turli tarkibiy qismlari orasidagi nizo sifatida qabul qiladi: istaklar,
sabablar, qo‘rquvlar, intilishlar, bog‘lanib qolish, ma’naviy kodekslar va boshqalar.
Mazkur nazariyaning jiddiy kamchiligi – insonning jinoyat sodir etishga
majburlovchi istaklari, sabablari, qo‘rquvlarini to‘xtatib qolish o‘ta murakkab (agar
imkoni bo‘lmasa). Masalan, amalga oshirilmagan shahvoniy istaklar, zo‘ravonlik
qilish istagi uni to‘xtata olmaydi, chunki jinoyatchi hukmronlik va ustunlik hissini

---

173
boshdan kechiradi. Jinsiy tajovuz sodir bo‘lganida, mazkur ichki istaklarning har
biri tajovuzga qay darajada sabab bo‘lganlik darajasini aniqlashning deyarli imkoni
yo‘q.
Tajovuzkor xulq nazariyasida ta’kidlanishicha, faoliyatning buzilishi
ko‘pincha tajovuzkor javobga sabab bo‘ladi. Shunday qilib, zo‘ravonlik keskin
vaziyatda vujudga kelgan bosimni chiqarib yuborish usuli sifatida namoyon bo‘ladi.
Hisoblarni yopish yoki ish topish imkoniyatiga ega bo‘lmagan ishsiz er o‘z xotinini
do‘pposlashi mumkin
1
.
Deviant xulq tabiatini ta’riflash jamiyatning ijtimoiy institutlari bilan
aloqasini ko‘rsatib o‘tgan sotsiologlar tomonidan ishlab chiqilgan. Ijtimoiy
yondaShuvning eng muhim jihatlaridan biri turli ijtimoiy kontekstlardagi
konformlik va og‘ishlarning o‘zaro aloqalarini ta’kidlab o‘tishdan iborat.
Deviant xulqning ijtimoiy nazariyalariga quyidagilar kiradi: E.Dyurkgeym va
R.Mertonlarning anomiya konsepsiyasi, stigmatizatsiya nazariyasi, submadaniyat
me’yorlarini internatsionallashtirish.
E.Dyurkgeym sotsiologiyaga “anomiya”
2
tuShunchasini kiritdi. Anomiya –
bu jamiyat individga tartibga soluvchi me’yorlarni taqdim qilish imkoniyatiga ega
bo‘lmagan holat yoki jamiyatda ayrim narsalarga nisbatan umuman me’yorlar
mavjud bo‘lmagan holat. Anomiyaning vujudga kelishiga sabab ijtimoiy
o‘zagarishlar bilan bog‘liq. Anomiya odatda jamiyat darajasida tartib va
nazoratning kamligini anglatadi. Uni “begonalashish” hodisasi, individ hukumat
tomonidan qabul qilinadigan va uning o‘ziga tegishli bo‘lgan qandaydir qarorlarga
ta’sir ko‘rsatish imkoniyatiga ega bo‘lmagan holat. Begonalashish individga
o‘z-o‘zini namoyon qilish yo‘lida duch keladigan qiyinchiliklarni aks ettiradi.
Og‘ish – bu me’yor doirasidan chiqib ketuvchi xulq. YA’ni, “og‘uvchi xulqqa
ega bo‘lgan inson” ijtimoiy tizim me’yorlariga amal qilmaydi va tizim bunga
nisbatan majburiy nazorat choralari bilan javob qaytaradi. Og‘ish, yuqorida aytib
o‘tilganidek, ijobiy tomonga ham yo‘naltirilgan bo‘ladi, bu holatda Shu kabi xulq
uchun rag‘batlantirish ko‘rinishidagi to‘lovlar amalga oshiriladi. Tadqiqotchilarning
e’tibori ko‘proq salbiy xulqqa qaratiladi, chunki bu kabi xulq jamiyat uchun

---

174
muammolar tug‘diradi. Og‘ish – bu ayni vaqtda jamiyat og‘ish deb hisoblaydigan
holat, ya’ni, ko‘p jihatdan ijtimoiy keliShuv ekanligi ahamiyatli holatdir.
R.Merton Dyurkgeym tomonidan taklif qilingan anomiya konsepsiyasidan
kelib chiqib, bir tomondan mazkur madaniyat tomonidan maqsadlar, istaklar va
manfaatlar o‘rtasidagi nomuvofiqlik, boshqa tomondan esa mazkur maqsadlarga
erishishning ijtimoiy ma’qullangan usullari sifatida anglagan holda deviatsiya
nazariyasini yaratdi. U individ xulqida qabul qilingan me’yorlar ijtimoiy voqelik
bilan ziddiyatga kirishgan holatda vujudga keladigan zo‘riqishni belgilash
maqsadida anomiya tuShunchasini o‘zgartiradi.
Deviant xulqning boshqa keng tarqalgan nazariyasi “yorliqlar tirkash”,
stigmatizatsiya (grek tilidan stigma – tamg‘a, dog‘) yoki “sotsietal ta’sir”
hisoblanadi. Mazkur nazariyaga ko‘ra, jamiyatning boshqa a’zolari tomonidan
belgilanuvchi xulq o‘z ma’nosiga ko‘ra deviant hisoblanadi. Insonga deviant
tamg‘asi qo‘yiladi.
MadaniyatShunoslik nazariyasi
nuqtai nazaridan deviatsiya
individ
tomonidan barcha tomonidan qabul qilingan submadaniyat me’yorlaridan keskin
farq qiluvchi me’yorlarni o‘zlashtirish va qabul qilishning natijasi demakdir.
Bu kabi me’yorlarni qabul qilgan individ ijtimoiy ma’qullanuvchi
me’yorlarga, ularni faqatgina unga begona bo‘lgan guruhlar uchun foydali deb
hisoblagan holda salbiy munosabatda bo‘ladi. Bundan tashqari, ijtimoiy
me’yorlarning buzilishi u tomonidan o‘zlashtirilgan me’yorlar sifatida ifodalanishi
mumkin.
Zamonaviy sotsiologiyada E.Giddens deviatsiyani (og‘ishni) guruh yoki
jamiyatdagi odamlarning ahamiyatli qismi tomonidan qabul qilingan me’yor yoki
me’yorlar to‘plamiga nomuvofiqlik sifatida ifodalaydi, Shu bilan birga u hech bir
jamiyat chiziq tortishi va barchani oddiygina me’yorlarga amal qilmaydiganlar va
amal qiladiganlarga bo‘lib qo‘ya olmaydi, deb ta’kidlaydi
1
.
Og‘uvchi xulqni o‘rganishda sotsiologlar “buzg‘unchilik” atamasidan
foydalanadilar. SHaxsning tartib-intizomni buzishi (buzg‘unchiligi), deb individ
o‘zini qabul qilingan me’yorga muvofiq tutish qobiliyatiga ega bo‘lmagan holatga

---

175
aytiladi. Ko‘pincha bu individning o‘ziga zarar etkazadi. Boshqa “og‘uvchi xulqqa
ega bo‘lgan” individlar esa ko‘p jihatdan o‘zi uchun emas, ko‘proq jamiyat uchun
muammo tug‘diradi.
Ijtimoiy buzg‘unchilik – bu ijtimoiy guruh yoki sotsiumning buzilgan holati.
Zamonaviy jamiyatlarda ko‘plab submadaniyatlar mavjud, bitta submadaniyatda
me’yoriy deb hisoblangan holat boshqasida og‘ish sifatida ta’riflanishi mumkin.
Deviant xulq ikki guruhga ajratiladi:
1.
Ruhiy salomatlik me’yorlaridan og‘uvchi xulq, ya’ni insonda aniq yoki
yashirin ruhiy nuqson mavjud, ushbu guruhni quyidagi shaxslar tashkil qiladi:
asteniklar (jismoniy va ruhiy zaif odamlar), shizoidlar, tutqanoqlar va
aksentuirlangan tabiatga ega bo‘lgan shaxslar.
2.
Inson ijtimoiy hayotining ma’naviy-axloqiy me’yorlaridan og‘uvchi xulq
ijtimoiy nuqsonlarning turli shakllarida – ichkilikbozlik, giyohvandlik,
fohishabozlik va boshqalarda namoyon bo‘ladi. Ushbu xulq nojo‘ya harakatlar
yoki jinoyatlar shaklida namoyon bo‘ladi
1
.
Hayotning va oiladagi tarbiyaning nomaqbul sharoitlari, bilimlarni
o‘zlashtirish va maktabdagi o‘qitish bilan bog‘liq muammolar, atrofdagilar bilan
o‘zaro munosabatlarni qurish va Shu asosda vujudga keluvchi nizolar,
salomatlikdagi turli ko‘rinishdagi psixofizik og‘ishlar odatda ruhiyatning inqiroziga,
mavjudlik mohiyatining yo‘qolishiga olib keladi.
YUqoridagilarni umumlashtirgan holda deviant xulq sotsiologiyasining
predmeti buzg‘unchilikni ifodalovchi, davlat va jamiyat tomonidan o‘rnatilgan
me’yorlar va qoidalar bilan ixtilofga kirishgan ijtimoiy guruhlar va alohida
shaxslarning tafakkuri va harakatlarini o‘rganishdan iborat.
Barcha jamiyatlarda inson xulqi doimiy ravishda ruxsat etilgan me’yorlar
doirasidan chiqib ketadi. Me’yorlar faqatgina inson nima qilishi mumkinmasligini
emas, balki nima qilish kerakligini ko‘rsatadi, biroq ular haqiqiy xulqning aksi
emas. Odamlarning real harakatlari ko‘pincha boshqalar odatiy xulq sifatida qabul
qiladigan harakatlarga mos kelmaydi.
Me’yor – qandaydir ijtimoiy guruh tomonidan qabul qilingan va mazkur

---

176
guruh sanksiyalar yordamida nazorat qiluvchi xulq qoidalarini aks ettiradi. Eng
oshkora me’yorlar: axloqiy, estetik va huquqiy. Me’yorlar nima qilish kerak yoki
zarur ekanligini, nisbatan kengroq ma’noda – inson sotsium a’zosi sifatida qanday
bo‘lishi lozim ekanligini belgilab beradi. Me’yorlar turli ta’qiqlar va ruxsatlarda,
buyruq va chaqiriqlarda, iltimos va tavsiyalarda ifodalangan.
Umuman, jamiyat manfaatlariga va fuqarolarning shaxsiy manfaatlariga zid
bo‘lgan, ijtimoiylikka qarshi xulq shakllaridan biri – bu qonunbuzarlik.
HuquqShunoslikda fuqarolarning qonuniy va noqonuniy xulqi ajratib
ko‘rsatiladi. Noqonuniy harakatlar (qonunbuzarliklar) huquq me’yorlariga zid
bo‘lgan huquqiy faktlar hisoblanadi. Barcha qonunbuzarliklar jinoyatlar va noo‘rin
xatti-harakatlarga bo‘linadi.
Amalda jinoyatlar quyidagicha tabaqalanadi:
1.Og‘irlik darajasiga ko‘ra: og‘ir, o‘rta og‘ir va jamiyat uchun katta xavf
tug‘dirmaydigan;
2.Jinoyat shakliga ko‘ra: qasddan sodir qilingan va ehtiyotsizlik tufayli;
3.Maqsadlar va sabablarga tajovuz qilish ob’ektiga ko‘ra: davlatga qarshi,
g‘arazli, zo‘ravonlikka oid va boshqalar.
4.Ijtimoiy-demografik va kriminologik asoslarga ko‘ra: kattalar va yoshlarning
jinoyatlari, voyaga etmaganlar jinoyatlari, takroriy va retsidiv.
Jinoyat – bu huquqqa qarshi, aybdor jazolanuvchi, qonun tomonidan
himoyalanadigan ijtimoiy munosabatlarga tajovuz qiluvchi va ularga ahamiyatli
darajada zarar etkazuvchi ijtimoiy xavfli harakatlar. Noto‘g‘ri xatti-harakatlar – bu
qonunga xilof va aybli harakat, biroq u katta ijtimoiy xavf tug‘dirmaydi. Noto‘g‘ri
xatti-harakatlar ma’muriy, fuqarolik, mehnat me’yorlari va huquq sohalari
tomonidan tartibga solinadi va boshqariladi. Noto‘g‘ri xatti-harakat ko‘rinishidagi
huquqbuzarliklar o‘smirlarda, kishining g‘ashiga tegadigan xulqda, behayo
iboralarda, urishqoqlikda, mayda o‘g‘irlikda, ichkilikbozlikda, darbadarlikda
namoyon bo‘ladi.
14-18 yoshdagi o‘smirlar va yoshlarga huquqqa qarshi xulqning g‘arazli kabi,
zo‘ravonlikka oid sabablar xos. G‘arazli huquqbuzarliklar yakunlanmagan

---

177
bolalarcha tabiatga ega, chunki ular sababsiz tajovuzkorlik ko‘rinishida, sho‘xlik va
qiziqish
tufayli
sodir
etiladi.
Bugungi
kunda
o‘smirlar
va
yoshlar
huquqbuzarliklarga avtotransport o‘g‘irlash, yoshlar modasiga oid predmetlarni
o‘g‘irlash (radioapparatura, sport inventarlari, urfdagi kiyim-boshlar, pul,
shirinliklar, sharob va boshq.) kabilarni kiritish mumkin.
3. Xorijiy mamlakatlarda qonun bilan ixtilofda bo‘lgan bolalar va o‘smirlar