Q. X. Mah kamov, M. Abduvohidov tribotexnikadan amaliy mashgulotlar

IV bob.
 TRIBOTEXNIK MATERIALLAR VA ULARNI
TANLASH
4.1. T R IB O T E X N IK M A T E R IA L L A R N I V A Z IF A S IG A  
Q A R A B T U R L A S H
Ishqalanuvchi detallar vazifasiga qarab konstruksion, friksion, 
yeyilishga chidamli va antifriksion materiallardan tayyorlanadi. K o ‘p 
hollarda ishqalanuvchi materiallar detaining asosiy materiali ustiga 
qoplama, parda tarzida qoplanadi yoki o ‘ matiladi. Ba’zan elektr o ‘t- 
kazuvchanlik, kimyoviy ta’ sirga chidamlilik kabi maxsus talabalar 
q o ‘ у Uganda ishqalanuvchi detallar po‘ lat va boshqa maxsus qotish- 
malar, metallo-keramik va nometal materiallardan tayyorlanadi. 
Konstruksion materiallar mustahkam va bikr yoki elastik b o‘ lishi 
lozim bo'lgan val, o ‘q, barmoq, tishli g ‘ ildirak, porshen, halqalar, 
korpus kabi detallarni tayyorlashda ishlatiladi. Konstruksion material 
sifatida asosan p o‘ lat va cho'yanlar ishlatiladi. Friksion materiallar­
dan ishqalanish koeffitsiyenti katta bo‘ lishi talab etilgan: tormoz, 
friksion mufta va uzatma detallari tayyorlanadi. Friksion materiallar 
organik (yoq'och, charm, p o‘ k, namat), metall (cho'yan, maigensli 
po'latlar) asbestkauchukli, plastmassa (tekstolit, asbestekstolit, fibra), 
metallokramik (mis va temir asosida) tarkibli b o‘ lishi mumkin. 
Yoyilishga chidamli materiallar og‘ ir yuklangan sharoitda ham kam 
yeyiladi. Ekskovator va yuklagich cho'michining tishlari, kon, quri- 
lish, yerga ishlov berish va birkator texnologik mashinalarning ishchi 
organlari yeyilishiga chidamli materiallardan tayyorlanadi. Toblangan 
konstruksion po'latlar, maxsus p o‘lat va cho‘yanlar, porshenli mate- 
rialar, rezina va plastmassalar yeyilishga chidamli b o‘ ladi.

---

Ishqalanish qismlarida eng ko‘p q o ‘ llaniladigan materiallar me- 
tallar b o‘lib, bunga ularning har xil talablarga boshqa materiallardan 
ko‘ ra to ‘ laroq javob berishi sababdir. Chunki metallar mustahkam va 
egiluvchan, o ‘zaro va nometal materiallar bilan qattiq qotishmalar va 
brikmalar hosil qila oladilar.
C h o‘yan va p o‘ latlarning yeyilishga chidamliligi ularning tarkibiy 
tuzilishiga bog‘liq. Tarkibida uglerod ko‘ payishi bilan ulaming qattiq­
ligi va yeyilishga chidamliligi ortadi. Kristall panjarasining buzilishi va 
anizotrop xossasi hamda nuqsonlarning qanday tarqalishi ham aha- 
miyatga ega.
P o ‘ lat va cho'yanlarning yeyilishiga chidamUligini oshirish uchun 
termik va kimyoviy-termik (sementitlash azotlash, nitrotsementa- 
tsiyalash, sianlash, sulfitlash, borlash) ishlovlar qo'llaniladi, xrom, 
nikel, marganes, molibden, vannadiylar q o ‘ shib legirlanadi, sirt qat- 
lamini soqqalar bilan ezib, xo‘ rdalab, kalibrlab mustahkamligi oshi- 
riladi.
Ishqalanish jarayonida materiallaming faol qatlami (sirtiga yaqin 
joylari)ni tuzilishi o ‘ zgarib, qatlam xossasini va birinchi navbatda 
uning mikroqattiqligining o ‘zgarishiga sabab bo‘ ladi.
Masalan: Traktorlar yon to ‘sig‘ ini zichliligi ishqalanishi tekshiril- 
ganda uning sirt qatlamida mikroqattiqlik 9460 n/mm2, sirt qatla- 
midan 0,05 mm chuqurlikda esa 7960 n/mm2 bo'lishi tekshirish- 
lardan aniqlangan.
Metall faol qatlamining tuzilishini o ‘ zgarishiga asosiy sabab bu 
qatlamning yuklanish oqibatida deformatsiyalanishi va mexanik ener- 
giyaning issiqlik energiyasiga aylanishi hisoblanadi. Mexanik ta’sir va 
issiqlik ta’ sirida sirt qatlami mahalliy kimyoviy tarkibini o'zgarishi 
ikkilamchi toblanish yoki bo'shalish, rekristallanish jarayonlari ro‘y 
berishi mumkin.
Ishqalanishda hosil bo‘ lgan ikkilamchi austenit va ikkilamchi 
martensitning mikroqattiqligi va yeyilishga chidamliligi metalining 
boshlang'ich holatidagidan yuqori bo‘ ladi. Yeyilishga chidamlilikga 
grafit q o ‘ shimchalar va ferritli evtektiod hal qiluvchi ta’ sir etadi. Fer-

---

rit bir tomondan mustashkam birikma bo‘ lmagani uchun tez yeyiladi, 
lekin ikkinchi tomondan yeyilgan ferrit keyinchalik moy vazifasini 
o ‘taydi, g'ovaklam i to ‘ ldirib yuzadagi nisbiy bosimning ozayishiga 
sabab bo‘ ladi.