Q. X. Mah kamov, M. Abduvohidov tribotexnikadan amaliy mashgulotlar

4.1-rasm.
Antifriksion materiallar tasnifi.

---

Aluminiy va rux asosli qotishmalar so‘nggi paytlarda tobora keng 
qo'llanilmoqda. Aluminiy va qalayli qotishmalar qiyin va yomon 
moylanadigan og‘ir sharoitli podshipnik qismlarda ham yaxshi anti­
friksion xususiyatga ega. Aluminiy qotishmali detallar (vtulka, sharnir 
va boshqalar) yaxlit yoki po‘lat taglikka qoplangan ko'rinishda tay- 
yorlanishi mumkin. Ruxli qotishmalardan yaxlit qoplamali detallar 
tayyorlash oson, ular yuqori plastiklik va toliqishga chidamlilik xusu- 
siyatlariga ega.
G ‘ovakli antifriksion materialli detallar presslanib olingach temir 
va mis asosidagi kukunlami yopib tayyorlanadi. Majburiy qo‘shim- 
chalar sifatida o ‘zi moylanuvchi grafit, molibden disulfidi, bor nitridi 
kabi kukunlar qo‘llaniIadi.
G ‘ovakli antifriksion materiallarni ishqalanish qismiga o ‘matish- 
da oldin moyga to ‘ydirib olinsa yomon yoki um um an moylanmay- 
digan qismlarda ham yaxshi ishlaydi. Temirgrafitli metariallar (jGr-1, 
jG r-3) nisbiy bosim 15 т П а va harorat 150°Cgacha, misgrafitli 
materiallar 
8
т П а bosimli 80°C haroratli ishqalanish qismlarida 
qo'llaniladi.
Polimer asosidagi materiallarni sof yoki turli to ‘ldiruvchilar bilan 
qo‘shilgan holda antifriksion materiallar sifatida ishlatish mumkin. 
Polimerlardan tishli gildiraklar, shkivlar, sirpanma podshipniklar, 
kulachokli mexanizmlar, yo'naltirgichlar, moyto'sqich separatorlar, 
mahkamlash detallari tayyorlanadi. Termoplastik polimeiii detallar 
oson tayyorlanadi, tannarxi arzon, dempferlash xususiyatiga ega.
Poliamidlaming ishqalanish koeffitsiyenti po‘lat bilan moysiz 
sharoitda 0,1—0,2, moylanganda 0,05—0,lg a teng ftoroplastlar kimyo- 
viy va issiqlik harorat (300°Cgacha) ta ’siriga chidamli, ishqalanish 
koeffitsiyenti past, ammo mustahkamligi ham past bo‘lgani uchun sof 
holda kam ishlatiladi. Poliolefinlar ko'pchilik kislota va ishqorlar ta ’­
siriga chidamli, ammo azotli kislota, xlor va ftor ta’siriga chidamsiz.
Poliolefm asosli kompozitsion materiallar yeyilishiga chidamli va 
qoniqarli ishqalanish koeffitsiyentiga (f= 0 ,l—0,15) ega. Kamchiligi 
yuqori haroratga chidamsiz (80°C gacha).

---

Penotoplast namni kam yutganligi kimyoviy ustuvorligi sababli 
katta aniqlikdagi (shestrenya, manjet, zichlash halqalari) detallarini 
tayyorlash uchun qo‘llaniladi. Penotoplastli detallar uzoq vaqt 120— 
130°C qisqa vaqt 135-150°C haroratda ishlay oladi. Po'lat bilan 
ishqalanish koeffitsiyenti f=
0 , 12
kattalikka ega.
Poliformaldegid va ftoroplastlar qaynoq suv, tuz eritmalar, dengiz 
suvi, ishqorlar ta ’siriga chidamli. T o‘ldiruvchisiz holda po‘lat bilan 
poliformeldegidning ishqalanish koeffitsiyenti f=0,30—0,35, ftoroplast 
po‘lat bilan ishqalanish koeffitsiyenti esa f= 0 ,15—0,2. Ulardan shes- 
ternya, vtulka, ilashish muftalari tayyorlanadi.
Polikarbonatni past va o ‘ta past haroratlarda, gazsimon va suyuq 
azotli vodorod va geliyli muhitda (—253°Cga qadar) ishlatish samarali 
bo‘ladi.
Poliariatli detallar 160-180°C (qisqa vaqt 230°C gacha) issiqlikda 
va 100°Cli sovuqqa chidamli, ionli nurlanishga qarshiligi, dielektirik 
xususiyati va kimyoviy bardoshligi yaxshi.
Polimidlar issiqlikka chidamli termorekativ material bo‘lib asosan 
antifriksion kompozitsiyalar hosil qilishda bog'lovchi sifatida qo‘lla- 
niladi. Ular 220—260°Cda ishlay oladi.
Epoksid va furanli polimerlar albatta grafit va disulfid molibden 
qo‘shimcha bilan ishlatiladi. Moysiz po‘lat bilan f= 0 ,0 15—0,25 moy- 
lansa f=0,05 gacha, vakkumda yaxshi ishlaydi. -100°C dan + 150°C 
gacha chidamli.
AMAN ko‘p komponentli, term o- va issiqbardoshli polimer qo‘- 
shimchali material bo‘lib benzin, moy, nam, titrash va radiatsion 
nurlanishga chidamli, undan yuqori vakuum, -200°C dan +300°C 
gacha moylanmasdan ishlaydigan qism detallari, tezkor podshipnik- 
larning seperatorlari, tishli g‘ildiraklar tayyorlanadi.
Tasmali (qatlamli) materiallar qattiq (po‘lat) asosdan va oraliq 
(mis) va antifriksion qatlamdan tuziladi. Antifriksion material sifatida 
yumaloq shakldagi (zarra diametri 0,063—0,16 mkm) bronza kukuni 
sepilgan po‘lat asosli hamda 75 % ftoroplast-4 va 25 % disulfid mo- 
libdenli aralashma g'ovak materiallari ishlatiladi. Shu usulda olingan

---

metalloftoroplastli tasmadan podshipniklar, vtulkalar, tirgak halqaiar, 
sharnir kabi detallar shtampovka usulida olinadi. Bunday material 
moylanmasdan -200°Cdan +280°C gacha haroratda ishlay oladi.
Po‘lat bilan ishqalanish koeffitsiyenti f=0,02—0,25 mustah­
kamligi, issiqlik o ‘tkazuvchanligi va kimyoviy chidamligi yuqori.
Uglegrafit (kumirgraflt)li materiallar uglerod asosli b o ‘lib quyida­
gi turlari mavjud:
• uglerodli kuydirilgan materiallar.
• grafitlangan uglerodli (shimdirilgan) materiallar;
• grafitoplast materiallar.
• grafitoftoroplastli materiallar.
Ko‘mir grafitning qattiqligi va mustahkamligi yaxshi po‘lat bilan 
ishqalanish koeffitsiyenti f=0,05-0,10 ammo namlik yuqori bo‘Isa 
yeyilish tezlashadi, f-kattalashadi. Ular yon tutqichlarda kislorodli 
nasos salniklarida, porshen halqalarida qo‘llaniladi.
Antifriksion materiallar kam ishqalanish koeffitsiyentli bo‘lishi 
kerak. 
0
‘zaro nisbiy harakatdagi tutash detallar: vkladish, gilza, hal- 
qa, antifriksion materiallardan tayyorlanadi.
Barcha turdagi sifatlar umumlashgan holda talab etilishi mumkin. 
Masalan, vkladish materiali kam ishqalanish koeffitsiyentli, ezilishga 
va yeyilishga chidamli bo‘lishi kerak.
Ishqalanish materialining ishchanlik kriteriysining sonli ko‘rsat- 
kichlari. Ishqalanish materialini to ‘g‘ri tanlanganligi asosan o ‘rta 
bosim R, bosim-tezlik Rb, o ‘rta bosim bo‘yicha tekshirish tezlik va 
harakat past bo‘lganida amalga oshiriladi. Toblangan po'lat-toblangan 
po‘lat R=15 mPa, toblanmagan po‘lat 
babbit bilan R=9 mPa, 
bronza bilan R