Qadriyat va uning turlari

Deontologik yondashuv
Deontologik yondashuv tarafdorlari Mukarramning ishini ko'rib chiqib: “Mukarramning axloqiy vazifasi nimadan iborat, endi u yaqinlashib kelayotgan ishdan bo'shatishlar haqida biladi?». Deontologik ta'limot tarafdorlari burchni axloqning asosiy kategoriyasi deb e'lon qiladi va bu inson harakatlarining oqibatlariga bog'liq emas. Ba'zi harakatlar, hatto ularning oqibatlari yaxshi bo'lsa ham, noto'g'ri deb hisoblanishi mumkin. Deontologik ta’limot - bu yahudiylik va nasroniylik dinlariga xos bo'lgan axloqqa an'anaviy yondashuvdir. Deontologik yondashuvning yorqin vakili - nemis faylasufi Immanuel Kant (1724 – 1804). Umuman bizning jamiyatimizda deontologik yondashuvning va Immanuel Kant g'oyalarining ta'siri juda kuchli.
Immanuel Kant etikasining asosiy postulati shundaki, inson o'z harakatlarida oqibatlaridan qat'i nazar axloqda qo'llaniladigan universal printsiplarga amal qilishi kerak. Bundan tashqari, harakatlarimiz rag'batlantirishni kutib o'tirmasdan, majburiyat sifatida qabul qilingan taqdirdagina axloqiy deb hisoblanishi mumkin. Kant nuqtai nazaridan printsiplar aprior mavjuddir. Printsiplar to'plami qaror qabul qilingan vaziyatga bog'liq emas. Ko'pincha Kant etikasining noegiluvchanligini taqdimot qilish uchun, uning yolg'onga bo'lgan munosabati ko’rsatiladi. Kantning fikriga ko'ra, printsip faqat haqiqatni gapirishi kerak, hatto ma'lum bir holatda yolg'on odamning hayotini saqlab qolsa ham, istisnosiz amal qilinishi kerak.
Kantchilik etikasining asosiy tushunchalaridan biri bu kategorik imperativdir. Imperativlar (printsiplar, buyruqlar) ikki turga bo'linadi:
1. Gipotetik – nisbiy va shartli. Ular bizning harakatlarimiz foydali bo'lishini talab qiladi (maqsadga muvofiq). Masalan, bu shifokorning bemorga maslahati.
2. Kategorik – shartsiz - har qanday maqsaddan qat'i nazar, o'z-o'zidan yaxshi bo'lgan harakatlarni belgilaydi. Kategorik imperativ burchga rioya qilishni talab qiladi. Burch - bu axloqiy qonunni hurmat qilish zarurati yuzasidan harakat qilishdir, hattoki bu ma'lum bir shaxsning manfaatlariga zid bo'lsa ham.


Amaliyotda deontologik yondashuvni qanday qo’llash kerak? Qanday qoidalar va printsiplarga rioya qilishni qanday aniqlash mumkin? Aksariyat dinlarga mashhur bo'lgan asosiy axloqiy tamoyil, "oltin qoida" deb ataladigan tamoyilga tayanish mumkinmi? "Oltin qoida" tamoyilida shunday deyiladi: boshqalar uchun o’zing ushun ma’qul narsani qiling va aksincha. Mukarram haqidagi hikoyamizda bu uning nima bilishini do’stiga aytishi kerakligini anglatadi, chunki u do'sti o'z o'rnida xuddi shunday qilishini xohlaydi. Ammo yana bir tomoni bor: Mukarram haqiqiy do'stiga uning ishdan bo'shatish to'g'risida gapirib, rahbariyatga berilgan so'zni buzishga majbur bo'lishi va boshliqlari va hamkasblari ishonchini yo'qotganiga duch kelishini xohlarmidi? "Oltin qoida" yuksak axloqli shaxs tomonidan ishlatilgan taqdirdagina yaxshiroq qarorga olib kelishi mumkin. Ushbu vaziyatni yanada qat’iyqroq misol tariqasida ko’rish mumkin: sizningcha," oltin qoida " qonunini do'stingiz uchun buzgan taqdirda, u yolg'onni oqlaydimi? Yo'q, chunki bunday tanlov oldida do'stingizni qo'yish axloqsizlikdir. Haqiqatan ham axloqli shaxs o'z xatti-harakatlari uchun javobgar bo'ladi va uning barcha oqibatlarini qabul qiladi.
Deontologik yondashuvni qo'llashdagi eng katta muammo bu qaysi qarzni, qaysi majburiyatni, qoidani yoki printsipni afzal ko'rishni hal qilishdir, chunki axloqiy dilemmalar printsiplar to'qnashuviga asoslanadi. Kompaniyaga sadoqat halollik, adolat, rahm-shafqat kabi boshqa qadriyatlarga duch kelishi mumkin. Masalan, siz eng yaxshi xodimingizni, ajoyib ishchingizni ishdan bo'shatishingiz kerak, faqat "oxirgi ishga olingan – birinchi ishdan bo'shatiladi" tamoyili asosida. Tasavvur qiling-a, bu xodimingiz tibbiy sug'urtasini yo'qotadi va uning farzandi jiddiy kasal. Boshqa xodimingizning oilaviy majburiyatlari yo'q, lekin u kompaniyada uzoq vaqt ishlagan, shuningdek, u a’lo darajadagi xodim. Eng etikaviy qaror nima bo'ladi?
Deontologik yondashuvni qo'llashning yana bir muammosi qarorning oqibatlari bilan bog'liq. Agarda harakatlar halokatli ta'sirga ega bo'lsa-chi? Shunga qaramasdan deontologik yondashuv nazariyotchilari bunga ko'z yumishga harakat qiladilar, amaliyotda esa bu juda kam uchraydi. Va hatto asosiy deontologik masalalardan biri ham bilvosita muayyan qarorlarning oqibatlari bilan bog'liq. Bu savol quyidagicha qo’yiladi: agar hamma shunday yo'l tutsa yoki bunday vaziyatda hamma shunday qaror qabul qilsa, dunyo va barcha odamlar bilan nima bo'ladi?
Etikaviy fikr nazariyotchilari odatda o'zlarining mulohazalarini bitta yondashuv doirasidan tashqariga chiqmaslikka intilib quradilar. Ammo buning boshqaruv qarorlarini qabul qilishda imkoniyati mavjudmi — chunki biz bilamizki ikkala yondashuvning ham nomukammalliklari mavjud? Ikkita yondashuvni birlashtirganlar "axloqiy plyuralistlar"deb nomlanadi. Bunday holda, quyidagi muammo yuzaga keladi - har bir alohida holatda qaysi yondashuvni tanlash kerak?
Mukarramning holatiga kelsak, deontologik yondashuv ikkita echimni taklif qiladi – aytish yoki aytmaslik va faqat Mukarram qaysi biri muhimroq ekanligini hal qilishi kerak: do'stlik burchi yoki uning kompaniya oldidagi majburiyati.
Ba'zi deontologik nazariyalar burchdan ko'ra ko'proq inson huquqlariga qaratilgan. Huquqlar kontseptsiyasi tabiiy huquqning klassik yunoncha tushunchasidan kelib chiqadi, bu inson tabiatidan kelib chiqadigan va ijtimoiy sharoitlardan mustaqil bo'lgan ajralmas tamoyillar va huquqlar to'plamini anglatadi. Ushbu kontseptsiyalarning markazida adolat tushunchasi turadi.
Zamonaviy adolat nazariyalarining asosiylaridan biri Djon Rolzning yondashuvidir (1921–2002). U adolatning turli darajalari va jihatlarini umumlashtiradi va liberal demokratik jamiyatlar uchun ideal modelni taklif qiladi. Nazariya ikkita printsipga asoslanadi. Birinchisiga ko'ra, har kimga boshqalarning bir xil erkinligiga mos keladigan teng asosiy erkinlikning bir xil maksimal hajmiga ega bo'lishiga ruxsat beriladi. Ikkinchisi - ijtimoiy va iqtisodiy tengsizliklar, agar ular hamma uchun foydali bo'lsa, joizdir. Rolzning hisoblashicha, agar tengsizliklar yuzaga kelsa, unda ulardan minimal foyda ko'rgan odam hali ham tengsizlik paydo bo'lishidan oldin bo'lganidan yaxshiroq holatda bo'ladi.
Rolz nazariyasi distributiv (taqsimlanuvchi) adolat deb ataladigan – jamiyat a'zolari o'rtasida ne’matlar va yuklarni taqsimlash bilan bog'liqdir. Ne’matlar - bu daromadlar, ish joylari, boyliklar, ta'lim, bo'sh vaqtdir. Yuklarlar - mehnat, soliqlar, ijtimoiy va fuqarolik majburiyatlari. Tarixiy jihatdan distributiv adolatning uchta printsipi ishlab chiqilgan: barchaga teng, har biriga xizmatlariga munosib ravishda, har biriga ehtiyojlariga muvofiq. Bugungi kunda dunyoning aksariyat jamiyatlarida "har kimga xizmatlariga munosib ravishda" tamoyili ustunlik qiladi. Biznesda u turli yo'llar bilan amalga oshiriladi, masalan, rag’batlanturishlar (ish haqi va bonuslar) mehnat miqdori va sifatiga bog'liq bo’ladi.
Distributiv adolatiga yana bir boshqa yondashuv libertarianchilar (Djon Lokkning izdoshlari) tomonidan ishlab chiqilgan. Ularning fikriga ko'ra, adolat faqat shaxsning maksimal erkinligi sharti bilan kafolatlanadi. Libertarianchilarning zamonaviy pozitsiyasi Robert Nozik (1938 – 2002) tomonidan "Anarxiya, davlatlar va utopiya" kitobida shakllantirilgan. Uning "huquqlarni taqsimlash nazariyasi" ga muvofiq, taqsimotning adolatliligi, taqsimotning asl mohiyatidan qat'i nazar, mulk qanday qo'lga kiritilganiga asoslanadi. Bunday taqsimot adolatli deb hisoblanadi, bunda "har kimning nimasi bo’lsa, shunga egalik qilish huquqiga ega"bo’ladi.