Qarsffl muhandislik iqtisodiyotinstituti r. X. Ergashev qishloq xo‘ jaligi iqtisodiy oti

E^ZAFt-EnlAKt
Bunda: E *_x - yig‘ma xo‘jalik hisobi samarasi, t yildagi;
X A F_t -1 yilda yangi texnika bo‘yicha qilingan tadbirlar natijasida
foydaning o‘sishi, so‘m;
E_n- yangi texnika samaradorhgining normativ koeffitsienti (E_n=0,15)
Kr t yilda tadbirlar uchun sarflangan kapital mablag¹, so‘m.
Respublikamiz mustaqillikka erishgach, iqtisodiy, siyosiy ijtimoiy muammolami yechish bilan birga fan-texnika taraqqiyotini jadallashtirish va undan oqilona foydalanish masalasini hal etishni ham o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ydi. Rivojlangan mamlakatlar tajribasi shundan dalolat beradiki, nazariy tadqiqotlar kengligi va samaradoriigi asosan davlat tomonidan doimiy va o‘sib boruvchi moliyaviy madadga bog‘liqdir.
Yangi texnika va ishlanmalami yaratish va ulami keng ko‘lamda amaliyotga joriy etish, albatta bozor mexanizmini qo‘llash natijasida, ya’ni xo‘jalik shartnomalari asosida amalga oshiriladi va olingan natijalar mahsulot sifatida qabul qilinadi.
Qishloq xo‘jaligida mehnat unumdorligini va iqtisodiy samaradorlikni oshirishda ishlab chiqarish jarayonlarini mexanizatsiyalashtirish muhim rolo‘ynaydi.
Qishloq xo‘jaligini mexanizatsiyalashtirish - bu qo‘l mehnatini mashina mehnatiga, kam samarali mashinalami o‘ta mukammal- lashganlariga, buzilgan mashinalami yangi mashinalar tizimiga almashtirish jarayonidir.
Mexanizatsiyalashtirishning uchta darajasi mavjud:

• qo‘l mehnatining sezilarli ulushini saqlagan holda ishlab chiqarishning alohida jarayonlarini qamrab oluvchi qismi;

  
  

• mashinani qo‘l bilan boshqarish saqlab qolingani holda hamma jarayonlaming mexanizatsiyalanuvchi kompleksi;

  
  

• avtomatlashtirish - inson ishtirokisiz ishlab chiqarish jarayonini amalga oshirish, nazorat qilish va boshqarishni amalga oshiruvchi qurilma qo‘llaniladi.

  
  

Alohida ishlab chiqarish jarayonlarini va aniq mahsulot ishlab chiqarishni yoki tarmoqni mexanizatsiyalash jarayoni darajasini aniqlash uchun qator ko‘rsatkichlardan foydalaniladi.

Alohida ishlab chiqarish jarayonlarining mexanizatsiyalanish darajasi texnik vositalar O_m yordamida hamma ish hajmiga O_ob % bajarilgan ish hajmlariga nisbati bilan aniqlanadi.
O_m
Um = ^x 100
O_ob
Chorvachilikda har bir jarayonning mexanizatsiyalanish darajasi mexanizatsiya vositalari yordamida chorva bosh soniga Р_1Ю umumiy chorva bosh soni nisbati bilan aniqlanadi Р₀ь %:
P_m ’
Um = ^x 100
Pob
Asosiy dala ishlari - shudgorlash, ekinlami ekish, ekmlarga ishlov berish, paxta, g‘alla, silos va boshqa ekinlami yig‘ib olishning hammasi to‘liq mexanizatsiyalashtirilgan. Biroq o‘simlikchilikda ishlaming ayrim turlari (sabzavot ekinlarini ekish, mevali daraxtlami qirqish, meva- sabzavotlami yig‘ib olish va boshqa) mexanizatsiyalashning eng quyi darajasiga ega.
Chorvachilikda to‘liq mexanizatsiyalashtirishga suv bilan ta’minlash va sug‘orish, sigirlami sog‘ish, qo‘ylar junini qirqish to‘liq mexanizatsiyalashtirishga yaqin. Shu bilan birga alohida ishlab chiqarish jarayonlarida (ozuqa tarqatish va boshqa) mexanizatsiyalash darajasi hali uncha baland emas. Chorvachilikda mexanizatsiyalashtirishni qo‘llash mehnat unumdorligini 1,5-2 martaga oshiradi.
Aniq turdagi mahsulotni yoki tarmoq ishlab chiqarishini mexanizatsiyalashning umumiy darajasini quyidagi formula bo‘yicha hisoblab chiqarish mumkin, %:
SUMiDi
Um_p = ;
100
Bu yerda £ U M i D i - mehnatning umumiy xarajatida alohida ishning ulushi %.
Mahsulot ishlab chiqarishni mexanizatsiyalashtirishning umumiy darajasini aniqlashda boshqa usulni ham qo‘llash mumkin, %:
Tm
Um_p = ^x100
Tob
Bu yerda Tm - mexanizatsiyalashtilgan ishlarga mehnat sarfi, kishi/soat, Tob - umumiy mehnat sarfi, kishi/soat.
0‘simlikchilikda mexanizatsiyalashtirish darajasining bilvosita ko‘r- satkichlari bo‘lib mexanizatsiyalashtirilgan ishlaming zichligi xizmat qiladi. Bu 1 ga yemi shudgorlash yoki ekishdagi shartli etalon gektarlardagi mexanizatsiyalashtirilgan ishning hajmidir.
Mexanizatsiyalashtirishning yuqori darajasini (80 %) paxta, g‘alla va silos ekinlari, kungaboqar yetishtirishda, parrandachilikda ko‘rish mumkin, sabzavotchilik, bog‘dorchilikda esa 25 % dan past (7.1-jadval).
Qishloq xo‘jaligini kompleks mexanizatsiyalashtirishning zarur sharti -mashinalar tizimini yaratish va joriy etish. Mashinalar tizimi deyilganda mahsulot ishlab chiqarishning hamma bosqichlarida bevosita ishtirok etadigan har turli mashinalar kompleksi tushuniladi.
Kompleks mexanizatsiyalashtirish uchun mo‘ljallangan mashinalar- ning maqbul tizimi sifatida quyidagilami ta’minlash kerak:

• hamma ishlab chiqarish jarayonini mexanizatsiyalashtirish;

  
  

• optimal agrotexnik va zootexnik muddatlarda ishlami bajarish;

  
  

• mehnat unumdorligining oshishi, ishchilami og‘ir va kam unumli ishlardan ozod qilish;

  
  

• yil davomida ishchi kuchidan nisbatan bir tekisda foydalanish;

  
  

• yer maydoni birligidan uning tannarxini pasaytirgan holda mahsulot chiqarishni ko‘paytirish.

  
  

7.1-jadval
Urug‘li mevalarni ishlab chiqarishni mexanizatsiyalashtirish darajasi

Ishlab chiqarish jarayoni	Mexanizatsiya- lashtirilganlik darajasi %	Mehnatning umumiy sarfida alohida turdagi ishlarning ulushi %
Tuproqda ishlov berish;	100	3,7
0‘g‘itlash;	100	1,9
Zararkunandalar va
kasallMarga qarshi
kurashish;	100	4,2
Mevali daraxtlami kesish;	30	19,0
Hosilni yig‘ib olish;	8	71,2
O‘rtaoha:	21,2	X

Mashinalar tizimi tarkibi ko‘p jihatdan mahsulot ishlab chiqarish texnologiyasi bilan belgilanadi va qishloq xo‘jaligi hamda hududiy sharoitlaming o‘ziga xos xususiyatlariga mos kelishi kerak. Ishlab chiqarish texnologiyalarining turli-tumanligi yil davomida foydalanib bo‘lmaydigan ko‘p miqdordagi ixtisoslashgan mashinalarga talab- ehtiyojni keltirib chiqaradi. Mashinalar tizimi amalda paxta, g‘alla, muhim texnika va ayrim ozuqa ekinlarini yetishtirish uchun yaratilgaa. Biroq qator tarmoqlarda (bog‘dorchilik, uzumchilik, tamakichilik va hokazo) ayrim ishlab chiqarish jarayonlarini mexanizatsiyalashtirish uchun komplekslar mavjud holos.
Qishloq xo‘jaligini kompleks mexanizatsiyalashtirishning asosi mexanik, elektr dvigatellar, elektr qurilmalar quwati va mexanik kuchga aylantirilgan ishchi hayvonlari sonidan tashkil topgan energetik resurslardir.
Qishloq xo‘jaligining energetik resurslar bilan ta’minlanganligirii ifodalovchi ko‘rsatkichlar - quwat (energiya) bilan ta’minlanganlik va energiya bilan jihozlanganlikdir.
Energiya bilan ta’minlanganlik energiya resurslari Er quwatining shudgor maydoni yoki ekin maydoniga nisbati sifatida aniqlanadi.
Er
E₀ =
S
Bunda: E₀ - energiya bilan ta’minlanganlik, %;
S - ekin maydoni, ga.