Qarshi davlat universiteti tarix fakulteti

Ittifoqi to‘g‘risidagi shartnoma»ni imzolash 1991 yil 20 avgust kuniga qoldirildi. SSSR 
Prezidenti M.S. Gorbachev Foros (Qrim)ga dam olish uchun jo‘nab ketdi. 
Biroq ittifoqning kompartiya va markaziy davlat apparatidagi bir necha nufuzli rahbarlar 
markazning yakka hokimligini cheklaydigan va kamida olti respublikani Ittifoqdan chetda 
qoldiradigan bu shartnomaga qo‘shila olmadi. Bu rahbarlar oliy hokimiyat mahkamalaridagi 
asosiy lavozimlarni egallab turar edi. Prezident M. Gorbachev dam olishga ketganidan 
foydalanib, ular 1991 yil 18 avgust kuni tayyorlangan va 19 avgustda matbuotda e’lon qilingan 
«Sovet rahbariyatining Bayonoti»da M.S. Gorbachevning salomatligi yomonlashdi, shu sababli 
uning SSSR Prezidenti vazifalarini ijro etish imkoniyati yo‘q, degan soxta axborot bilan 
chiqdilar. Bayonotda Prezident vakolatlari vitse – prezident G.I. Yanayevga o‘tkazilganligi 
e’lon qilindi. Aslida esa Prezident M.S. Gorbachyov sog‘ – salomat edi, ammo o‘zini himoya 
qila olmadi. Fitnachilar noqonuniy ravishda uni o‘z vazifasidan chetlashtirdi va mamlakatdan, 
xalqdan, dunyodan ajratib, barcha aloqa vositalarini uzib, 72 soat qamal qilib qo‘ygan edi. 
Fitnachilar tomonidan mamlakatni idora qilish uchun SSSRda Favqulodda holat davlat 
qo‘mitasi (GKCHP) tuzildi. 
1991 yil 18 avgustda mamlakatda favqulodda holat e’lon qilindi. Favqulodda holat davlat 
qo‘mitasi faoliyatiga qarshi B.N. Yelsin boshchilik qildi. Uning farmoni bilan 1991 yil 22 
avgustda KPSS faoliyati to‘xtatiladi, keyinchalik taqiqlab qo‘yiladi. Ammo KPSS Markaziy 
Qo‘mitasi joylardagi partiya qo‘mitalaridan to‘ntarishni qo‘llab – quvvatlashni talab qildi. 

---

99 
Moskva va boshqa bir necha yirik shahar ko‘chalariga qo‘shinlar, shu jumladan tanklar kiritildi, 
deyarli barcha markaziy gazetalar ta’qiqlab qo‘yildi, markaziy televideniyaning birinchi 
kanalidan boshqa barcha kanallari, deyarli barcha radiostansiyalar ishi to‘xtatildi.
Shuni ta’kidlash lozimki, mamlakat aholisining ko‘pchiligi Favqulodda holat davlat 
qo‘mitasidan yuz o‘girdi, armiya payt poylash pozitsiyasida turdi. 20 avgustdayoq qarshilik 
markaziga aylangan RSFSR Oliy Kengashi binosi atrofida barrikadalar paydo bo‘ldi, ularda o‘n 
minglab kishilar himoyada turdi. Harbiy bo‘linmalarning bir qismi mudofaachilar tarafiga o‘tdi. 
21 avgustda fitnachilar mag‘lubiyatga uchradi, 22 avgustda esa Favqulodda holat davlat 
qo‘mitasi (GKCHP) a’zolari qamoqqa olindi. Shundan so‘ng to‘ntarishni qo‘llab – quvvatlagan 
KPSS rahbariyati bu partiyaning obro‘sini uzil – kesil yerga urdi. Favqulodda holat davlat 
qo‘mitasining mag‘lubiyatidan so‘ng mamlakatda kommunizmga qarshi ommaviy namoyishlar 
bo‘lib o‘tdi. KPSSning faoliyati to‘xtatib qo‘yilgach, partiyaning qariyb 15 million a’zosidan 
birontasi bu qarorga qarshi norozilik bildirish uchun ko‘chaga chiqmadi. Bu, mazkur partiya 
1991 yil yozidagi qiyofasida umri tugaganidan dalolat beruvchi ramziy holat edi. 
Moskvada fojiali hodisalar ro‘y bergan paytda O‘zbekiston birinchiprezidenti I.A. Karimov 
rasmiy safar bilan Hindistonda edi. U 1991 yil 19 avgustda safardan qaytib keldi va shu kuni 
kechqurun Toshkent shahrining faollari bilan uchrashib, qat’iy tarzda O‘zbekiston nuqtai 
nazarini ma’lum qildi. Respublika rahbariyati Markazdan beriladigan qonunga xilof bo‘lgan har 
qanday ko‘rsatmalarni bajarishni man etdi. 20 avgustda O‘zbekiston SSR Oliy Kengashi 
Rayosati va O‘zbekiston SSR Prezidenti huzuridagi Vazirlar Mahkamasining Qoraqalpog‘iston 
Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahri rahbarlari ishtirokida qo‘shma majlisi bo‘ldi. Unda 
fitna munosabati bilan vujudga kelgan vaziyat muhokama qilinib, O‘zbekistonning 
mustaqillikka erishish yo‘li o‘zgarmasligi haqida Bayonot qabul qilindi. 
1991 yil 21 avgust kuni O‘zbekiston birinchiprezidenti I. Karimovning Farmoni bilan 
Favqulodda holat davlat qo‘mitasining O‘zbekiston Konstitusiyasi hamda qonunlariga zid 
keladigan qarorlari va farmonlari noqonuniy deb e’lon qilindi. 
Islom Karimov Favqulodda holat Davlat Qo‘mitasi faoliyatiga o‘z munosabatini 
bildirmagan, qo‘rqoq va prinsipsiz mavqeda turgan KPSS Markaziy Qo‘mitasi Siyosiy Byurosi 
va Kotibiyati yuz minglab kommunistlarning sha’ni va qadr – qimmatini zarba ostiga 
qo‘yganini qoraladi. Buning ustiga respublika kommunistlarini chalg‘itishga va davlat 
to‘ntarishini qo‘llab – quvvatlashga majbur qilishga urinish bo‘lganini oshkora aytdi. I. Karimov 
bundan buyon KPSS Markaziy Qo‘mitasi Siyosiy Byurosining tarkibida qola olmasligi 
to‘g‘risida bayonot berdi. Mazkur bayonotni O‘zbekiston Kompartiyasi Markaziy Qo‘mitasi 
byurosi va Markaziy nazorat komissiyasi rayosati ma’qulladi.
O‘zbekiston birinchi Prezidentining 1991 yil 25 avgustdagi Farmoniga binoan Respublika 
ichki ishlar vazirligi va Davlat xavfsizligi qo‘mitasi qonuniy ravishda O‘zbekiston tasarrufiga 
olindi. Respublika hududida joylashgan SSSR ichki ishlar vazirligining ichki qo‘shinlari 
bevosita O‘zbekiston Prezidentiga bo‘ysundirildi. Respublika ichki ishlar vazirligi, Davlat 
xavfsizlik qo‘mitasi, prokuraturasi, adliya organlari, ichki qo‘shinlar, Turkiston harbiy okrugi 
qismlari va qo‘shilmalari partiyadan butunlay xoli qilindi. 
O’zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti I. Karimov Oliy Kengash sessiyasini 
chaqirish va unda O’zbekiston mustaqilligi haqida Qonun qabul qilish masalasini keskin 

---

100 
qo`ydi. Chunki har bir milliy respublikaning chinakam teng huquqliligi va mustaqilligi 
ta'minlangandagina tanazzuldan chiqish mumkin edi. Buning uchun mustaqillik yolidagi barcha 
to‘siglar olib tashlanishi, har bir respublika so`zda emas, balki amalda tenglar orasida teng lozim 
edi.
Ayni shu maqsadlarni ko`zlab, O’zbekistonOliy Kengashining XII chaqiriq navbatdan 
tashqari sessiyasi 1991-yil 31-avgustda o`z ishini boshladi. O`zbekistonning mustaqil davlat