Qarshi davlat universiteti tarix fakulteti

dеhqonlar kabi. Dеhqonlar bu podshochalarni kashovarzlar va qaram kishilardan bo’lgan 
kadivarlar, yaxshi ta'lim olgan harbiy drujinalar — chokarlari bilan quvvatlab turganlar. 
Dunyoning boshqa qitalaridan farqli o’laroq O’rta Osiyo hududidagi fеodalizmning o`ziga xos 
xususiyati shundaki, bu yerda chеklanmagan mustabid sharqona ko`rinishdagi markazlashgan 
kuchli hokimiyatga intilish ustivorlik ahamiyat kasb etgan. 
Kushonlar zamoni kabi eftaliylar davrida ham davlat yakka hukumdor tomonidan 
boshqarilgan. Xitoy manbalariga ko’ra taxt otadan bolaga qolmay, sulolaning eng loyiq deb 
topilgan kishisiga berilgan. Vizantiyalik Prokopiy (VI asr) “Eftaliylar davlatni qonunlar asosida 
boshqaradilar” deb yozadi. Markaziy hokimiyat mamlakatni noiblar orqali idora etgan.
Eftalitlar davlatining poytaxti haqida aniq ma’lumotlar yo’q. Taxminiy fikrlarga ko’ra, 
bunday markaz Boykent (Poykand) yoki Balx bo’lgan deyiladi.
Eftaliylar davrida quldorlik munosabatlari o’rniga yerga egalik qilish tartibida yangicha 
munosabatlar paydo bo’ldi. Yangi yer egaligi munosabatlarining tarkib topishi natijasida aholi 
orasida sinfiy tabaqalanish kuchaygan. Sug’orilgan yer maydonlarining katta qismi mulkdor 
zodag’on tabaqa vakillari qo’lida to’plangan. Ular «dehqonlar» deb atalgan. “Dehqon” so’zi 
“deh”- qishloq, “qon”-xo’jayin, ya‘ni qishloq xo’jayini degan ma‘noni bildiradi. Yerga egalik 
munosabatlarining shakllanishi jarayonida qishloqda o’ziga xos sinfiy tabaqalanish sodir bo’ldi. 
Dehqon, ya‘ni yer egasi butun bir qishloqqa, ekin yerlariga xo’jayin bo’lib, qishloqning yersiz, 
nochor mehnatkashlarini o’ziga bo’ysundirib olganlar. Bu toifadagi aholi, ya‘ni dehqonga qul 
kabi qaram bo’lgan, ularning yerlarida ishlashga majbur bo’lgan qishloq jamoasining erkin 
qo’shchilari “kadivarlar” yani ijaradorlar deb atalgan. Undan tashqari, sug’oriladigan yerlarning 
bir qismi (dehqonlarga tobe bo’lmagan) qishloq jamoasi ixtiyorida bo’lib, bu jamoa a‘zolari 
“kashovarzlar” deb atalardi. Qishloqning ozod aholisi hisoblangan kashovarzlarning mehnat 
unumi kadivarlarnikiga qaraganda ancha yuqori bo’lgan. Jamiyatda yer egaligi munosabatlari 
shakllana boshlagan bo’lsa-da, qul mehnatidan foydalanish davom etgan. Bu davrda zodag’onlar 
zulmiga qarshi, adolat va haqqoniyat uchun xalq g’alayonlari yo’zaga keldi. VI asrning birinchi 
choragida yuz bergan xalq haraqatlaridan biri Mazdak qo’zg’olonidir. Qo’zg’olonning g’oyaviy 
asosini zardo’shtiylik mafkurasi tashkil etgan. Mazdakiylar ilgari surgan g’oya bo’yicha barcha 
kishilar bu dunyo ne’matlaridan barobar foydalanishlari lozim bo’lgan. Shu bois ular “z” harfi 
bilan boshlanuvchi to’rt narsa aholi o’rtasida teng taqsimlanishini talab qildilar: zamin(yer), 
zar(oltin), zo’r(hokimiyat), zan(xotin). Mazdakchilar ilgari surgan bu talablardan shuni aniqlash 

---

28 
mumkin, ular ijtimoiy adolat tushunchasini birinchi o’ringa qo’yib, bunda yer-mulk, boyliklarni 
aholi o’rtasida barovar taqsimlash talabini ilgari surganlar. Lekin o’sha davrda, sinfiy 
tabaqalanish kuchayib, mulkiy tengsizlik avj olayotgan bir paytda mazdakchilik g’oyalarining 
tantana qilishi amri mahol edi. Shu sababli ham Mazdak qo’zg’oloni tez orada hukmronlar 
kuchlari tomonidan bostirildi. Mazdak qo’zg’oloni bostirilib, oradan qariyb yarim asr o’tgach, 
Buxoroda Abruy boshchiligida yana shunday xalq harakati ko’tarildi, lekin u ham bostirildi va 
zodag’on dehqonlarning kadivarlar ustidan hukmronligi yanada mustahkamlandi.
Eftaliylar davlаtiga birlashgan aholining bir qismi ko’chmanchi chorvadorlar bo’lsa, 
ikkinchi kattaroq qismi shahar va qishloqlarda yashovchi o’troq aholi edi. Uning aholisi asosan 
ziroatchilik bilan shug’ullanardi. Tohariston va Cug’d rivoj topgan dehqonchilik va 
bog’dorchilikning markazi hisoblangan bo’lsa, Qashqadaryo va Zarafshon vodiylari g’alla 
hamda sholichilik rivoj topdi. Bu davrda Markaziy Osiyo yerlarida paxta ham ekilgan. 
Chorvadorlik va hunarmandchilik ham rivoj topgan.