Qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish va boshqaruv

6.2. O‗lchash vositalarini tanlash bosqichlari 
O‗Vni tanlash, odatda, uch bosqichda amalga oshiriladi. 
Birinchi bosqich o‗lchash obyektini tahlil qilishdan iborat, bunda mahsulotning 
tegishli turiga ko‗ra tegishli normativ-texnik va texnologik hujjatlar o‗rganiladi, 
mahsulotning sifati va miqdoriy ko‗rsatkichlari tahlil qilinadi, ular o‗lchovlarining 
chegarasi, texnologik jarayonning kechish sharoitlari, texnologik jarayonlar 
parametrlarini va mahsulot sifati ko‗rsatkichlarini o‗lchash va nazorat qilishning 
mumkin bo‗ladigan turlari tahlil qilinadi. Birinchi bosqich natijalariga ko‗ra 
mahsulotning nazorat qilinadigan ko‗rsatkichlari va texnologik jarayon parametrlari 
ro‗yxati quyidagi namuna bo‗yicha tuziladi: texnologik jarayon bosqichining nomi; 
parametrning nomi; parametrning o‗zgarishi mumkin bo‗lgan chegaralari; parametrni 
nazorat qilishning mumkin bo‗ladigan turi; jarayonning muhim tavsiflari. 
Ikkinchi bosqich O‗V ni tanlashda qo‗llaniladigan va taklif etiladigan usullarni 
taqqoslab tahlil qilishdan iborat. Bu bosqichda qanday o‗lchashlarni — bevosita yoki 
bilvosita o‗lchashlarni tanlash kerakligi hal qilinadi; bo‗lishi mumkin bo‗lgan 
o‗lchash xatoliklari turli uslublar va vositalar bilan baholanadi va O‗V ning afzal 
variantlari tanlanadi; sinov tanlab olish joylari yoki O‗V ni o‗rnatish joylari, 
ko‗rsatishlarini yozib olish uslublari va davriyligi aniqlanadi, o‗lchash natijalariga 
ishlov berish algoritmi va ulardan foydalanish tartibi o‗rnatiladi. Ikkinchi bosqich 
natijalariga ko‗ra texnologik parametrni nazorat qilish sxemasi tuziladi. 
Uchinchi bosqich taklif etilayotgan O‗Vini va haqiqiy sifatlarini aniqlash 
uchun O‗V ni tanlash uslublarini tajribada tekshirib ko‗rishdan (tadqiqot 
sinovlaridan) iborat. 
6.3. O‗lchash vositalarini tanlash 
Ulchash vositalarini tanlash va tanlashni asoslashning quyida keltirilgan tartibi 
asosan texnologik jarayonlarning parametrlarini nazorat qilishni avtomatlashtirish 
bo‗yicha o‗quv ishlarini bajarishda tavsiya etiladi. 
Ma‘lum parametrni o‗lchash bo‗yicha topshiriqda (loyihalashda u texnik vazifa 
deyiladi) quyidagilar bo‗lishi kerak: 
1) texnologik parametrning nomi (masalan, harorat, t); 
2) Uning o‗lchanadigan qiymati (masalan, t
o‗l
=100°S); 
3) Mumkin bo‗ladigan, ya‘ni texnologik yo‗l qo‗yiladigan chetlanishlar 
chegaralari (masalan, ∆t
qo‗sh
= ± 1,5°S); 
4) O‗lchash shartlari (masalan, diametri 500 mm bo‗lgan idishda muhitning 
bosimi 0,5 mPa dan ortiq bo‗lmaganda); 
5) Texnologik jarayonning kechish sharoitlari (masalan, harorat asta-sekin 
o‗zgaradi, muhit agressiv emas, qovushoq emas va shu kabi); 
6) Nazorat qilish turi (masalan, diskli diagrammada ko‗rsatish va qayd etish); 

---

75 
7) Ma‘lumotlarni uzatish uchun o‗lchash axborotining turi (masalan, bir 
xillashtirilgan unifikatsiyalangan) tokli signal 0-5 mA). 
Shunday qilib, bizning misolimizda diametri 500 mm bo‗lgan idishda bosim 
0,5 mPa dan ortiq bo‗lmaganda agressiv bo‗lmagan muhitning 100±1,5°S haroratini 
o‗lchash va qayd etish uchun O‗V ni tanlash zarur; bunda ikkilamchi asbob bir 
xillashtirilgan tokli signal 0—5 mA bo‗lishi kerak. 
Topshiriqning metrologik talablaridan kelib chiqib va iqtisodiy maqsadga 
muvofiqlikni hisobga olgan holda TSM turidagi qarshilik termoo‗zgartkichidan (2-
bobga qarang) va DISK-250 turidagi ikkilamchi qayd qiluvchi asbobdan (8-bob,6-§ 
ga qarang) iborat o‗lchash majmuasini oldindan aniklash mumkin. 
O‗V o‗lchashlarining yuqori chegarasi (N
max
) quyidagi ifodalarga ko‗ra 
aniqlanadi. 
1) sekin o‗zgaruvchi o‗lchanayotgan kattalik uchun: 
N
ўзг
≤(3/2)N
max;
2)tez o‗zgaruvchi kattalik uchun: 
N
ўзг
≤2N
max.
Shunday qilib, t
max
≥3.100/2=150
0
C. 
Shuni aniqlashtiramizki, TSM.-0879 NSX 100 M (ruxsat sinfi V) 200°S gacha 
chegarada (diapazonda) ishlaydi, ya‘ni topshiriqning shartlari qanoatlantiriladi. 
Termoqarshilikning o‗rnatish chuqurligini 250 mm deb hisoblab, TSM turini 
aniqlaymiz: TSM-0879 5S2.821 430-58. 
Ruxsat sinfi V bo‗lgan TSM ning asosiy yo‗l qo‗yiladigan xatoligi 100° S 
harorat uchun ∆t
tq
= 0,25 + 0,0035t = 0,25 + 0,0035*100=0,6°S ifoda bilan 
aniqlanadi (1-bobga qarang). 
DISK- 250 ikkilamchi asbob uchun dastlab Nmax o‗lchashning yuqori 
chegarasini aniklash zarur. U standart qatordan tanlab olinadi; t
mах
= 150°С, t
min
=0. 
Talab qilingan N
max
ning standart qator qiymatlari bilan moc tushmaslik 
hollarida N
max
ning eng yaqin katta qiymati tanlanadi va xatolik shu qiymat bo‗yicha 
olib boriladi. Masalan, hisoblashda biz t = 175°С qiymatni olgan bo‗lsak, u holda 
yuqori chegara 200°C tanlangan bo‗lar edi. 
Keyin ikkilamchi asbobning turi tanlanadi: DISK-250-1131, aniqlik sinfi 0,5. 
DISK-250 ikkilamchi asbobning asosiy yo‗l qo‗yiladigan xatoligi 
C
t
t
K
t
а
и
0
min
max
.
.
75
.
0
100
)
0
150
(
5
.
0
100
)
(









. 
Shunday qilib, topshiriqqa binoan ∆t
тқ
= 0,6°С bo‗lgan ТСМ = 08795 s 2. 821 
qarshilik termoo‗zgartkichi va ∆t
и.а
=0,75 bo‗lgan ДИСК = 250 — 1131 ikkilamchi 
qayd etuvchi asbobdan iborat o‗lchash majmuasi tanlangan. 
O‗V ni aniqligi bo‗yicha tanlashni asoslashda tanlangan o‗lchash majmuasi 
(yoki alohida O‗V) o‗lchanayotgan parametrning topshiriq bo‗yicha yo‗l qo‗yadigan 
chetlashishni ta‘minlanishini isbotlash zarur: 
С
t
t
t
а
и
к
т
факт
к
0
2
.
.
2
.
.
.
1
56
,
0
36
,
0










. 
∆t
к
fakt < ∆t
qo‗sh
bo‗lgani uchun tanlash to‗g‗ri bajarilgan.

---

76 
Agar ∆t
к
fakt >∆t
qo‗sh
bo‗lgan holda tanlangan o‗lchash vositalari foydalanishi 
mumkin emas va birlamchi o‗zgartkichning yo‗l qo‗yilgan chetlashishlari bo‗yicha 
tanlov masalasini qayta ko‗rib chiqish zarup yoki aniqlik sinfi yuqoriroq bo‗lgan 
ikkilamchi asbobni qo‗llash yoki boshqa O‗V ni tanlash zarur. 
Bunday turdagi masalalar har bir parametr bo‗yicha asosiy texnologik 
jarayonlarni avtomatlashtirishda hal etiladi. 
Ikkinchi darajali parametrlarni nazorat (texnologik nazorat, signalizatsiya va 
hokazo) odatda, tanlangan O‗V ning xaqiqiy xatosi 1-bobda bayon qilingan qoidalar 
bo‗yicha aniqlanadi.