Qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish va boshqaruv

 
15.2 Bevosita ta‘sir qiluvchi rostlagichlar 
Bevosita ta‘sir qiluvchi rostlagichlar texnologii jarayoni avtomatlashtirishda 
kam ishlatiladi. Bunga sabab ularning yetarli quvvatga ega emasligi va kо‗rsatishlarni 
masofaga uzatib bо‗lmasligidir. Bular asosan bosim, temperatura va sath 
rostlagichlaridir. 
15.1-rasmda bevosita ta‘sir qiluvchi statik bosim rostlagichning prinsipial 
sxemasi tasvirlangan. Bu rostlagich «о‗zidan keyingi» bosimni ma‘lum qiymatda 
saqlab turadi. Rostlagichdan keyingi gazning bosimi berilgan bosimga teng 
bо‗lganda, rostlagich elementlari harakatsiz bо‗lib, ma‘lum holatni egallaydi. Gaz 
bosimi liniya 3 bо‗ylab membrana qismining ustki bо‗shlig‗iga keladi va qattiq 
markazli elastik membrana 2 ga ta‘sir qiladi. Membrana 2 ijro etuvchi 
mexanizmning rostlovchi organidagi zatvor 7 bilan shtok 6 yordamida ulangan disk 1 

---

108 
ga tayanadi. Membrana 2 hosil qilgan kuch prujina 4 orqali muvozanatlanadi. Prujina 
4 ning dastlabki taranglik qiymati vint 5 yordamida rostlanadi. 
15.1-rasm. Bevosita ta‘sir qiluvchi statik bosim rostlagichning prinspial sxemasi (a) va uning 
vaqt xarakteristikasi (b). 
k
G -gazning kelishi; 
c
G -gaz sarfi; y-rostlanayotgan kattalikning chetga chiqishi; x-rostlagichning 
chiqish signali(ijro etuvchi mexanizm rostlovchi organining nisbiy siljishi) ; 

-qoldiq xato. 
Gaz bosimining berilgan qiymatdan chetga chiqishi qancha katta bо‗lsa,qattiq 
markazli membrana 2 shuncha kо‗p egiladi, shu sababli prujina 4 ham shuncha zich 
qisqaradi va bosim ta‘siridan membrana hosil qilgan kuchga teskari ta‘sir qiladi. 
Elastik prujinadan foydalanish rostlanuvchi bosim va rostlovchi organning siljishi 
о‗rtasidagi mutanosiblikka erishish imkoniyatini beradi. Rostlagich rostlanuvchi 
kattalikning muayyan berilgan qiymatiga vint 5 yordamida sozlanadi. Rostlash 
jarayoning grafiklaridan shunday xulosa kelib chiqadi, (15.1-rasm,b): bevosita ta‘sir 
qiluvchi rostlagichlar g‗alayonlanish sodir bо‗lganda ,moddaning kelishi yoki sarfi 
bо‗yicha rostlanuvchi kattalik 
y
ni berilgan qiymatga ma‘lum statik xato 

bilan vaqt 
p
t
mobaynida qaytaradi. Bu xato sozlash parametri 
1
s
ga (kuchlanish 
koeffitsiyentiga, rostlagichning mutanosiblik koeffitsiyentiga) bog‗liq. 
Kо‗rib chiqilgan rostlagichlar «о‗zidan oldingi» gaz bosimini ham rostlay 
oladi. Quvurdagi gazning bosimi berilgan qiymatdan ortiq bо‗lgani sababli shtok 6 
pastga siljiganda, rostlovchi organning о‗tish kesimi kattalashadi. 

---

109 
15.2-rasm. Bevosita ta‘sir qiluvchi astatik bosim rostlagichning prinsipial sxemasi (a)