Qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish va boshqaruv

16.2 POZISION ROSTLAGICHLAR 
Rostlash qonunlari ichida rele qonuni eng oddiy hisoblanadi. Buni pnevmatik, 
elektr va boshqa rostlagichlar vositasida amalga oshirish mumkin. Unda 
rostlanayotgan kattalikning berilgan qiymatidan chetga chiqishidan foydalaniladi. 
Ikki pozisiyali rostlagichlar keng tarqalgan bo‗lib, bunda, rostlovchi organ ikkita 
chetki holatdan (ochiq yoki yopiq) birini egallaydi. Mavjud nazorat-o‗lchov 
asboblarining (elektron ko‗prik va potensiometrlar, manometrlar, termometrlar va 
boshqalar) ko‗pchiligi ikki va uch pozisiyali rostlashning sodda vositalari bilan 
ta‘minlangan. 

---

113 
Pozision elektr rostlagichlar o‗lchanayotgan parametrning berilgan qiymatini 
ikki yoki uch pozisiyali rostlash va o‗rnatishga imkon beradi. 16.1-rasmda pozision 
elektr rostlagichlarning prinsipial sxemasi ko‗rsatilgan. Pozision elektr rostlash 
topshiriq beruvchi mexanizm asbobga o‗rnatilgan kontaktli topshiriq bergich va 
qo‗shimcha qurilmaga PPR-1M rele bloki orqali amalga oshiriladi. Pozision elektr 
rostlagich ikki xil rostlashning bir turi uchun mo‗ljallangan: nosezgir zonada qayd 
etilgan eng kichik qiymatni ikki pozisiyali rostlash (16.1-rasm, b, v); o‗rta 
kontaktning sozlanuvchi ulash zonasiga ega bo‗lgan uch pozisiyali rostlash (16.1-
rasm, a). 
16.1-rasm. Uch pozision rostlagichning prinspial sxemasi. 
Avtomat 
pozision 
rostlash 
sxemasidan 
yana 
(16.1-rasmga 
qarang) 
o‗lchanayotgan parametrning asbob shkalasi chegarasida berilgan qiymatini 
signalizasiya qilish uchun foydalanish mumkin.
Kontaktli topshiriq bergichning harakatchan kontakti 2 rostlanuvchi 
kattalikning sozlash tutqichi va asbob perosi bilan kinematik bog‗langan. Topshiriq 
bergich kontakt guruhining asosida joylashgan harakatsiz ikkita kontakt 1 va 3 
nosezgir zonani kontaktlar o‗rtasidagi masofani o‗zgartirish yo‗li bilan rostlashga 
imkon beradi. Rostlash kerak bo‗lgan parametrning qiymati «qiymatni sozlash» 
tutqichi orqali o‗rnatiladi. Vazifa ko‗rsatkichining ohirgi qismi asbob perosi berilgan 
qiymatga erishgan nuqtasi tomon yo‗nalishda o‗rnatiladi, shu payt harakatchan 
kontakt 2 kontaktlar 1 va 3 ning o‗rtasida ularga tegmay, o‗rta holatda turadi. 
O‗lchanayotgan parametrning berilgan qiymatdan chetga chiqishi harakatchan 
kontakt 2 ning biror harakatsiz kontaktlar tomon siljishiga olib keladi: 
o‗lchanayotgan parametrning qiymati berilgandan kam bo‗lsa, harkatsiz kontakt 3 

---

114 
tomon (2, 3 kontakt -«Kam»); o‗lchanayotgan parametrning qiymati berilgandan ko‗p 
bo‗lsa, harakatsiz kontakt 1 tomon (2, 1 kontaktlar-«Kam»); o‗lchanayotgan 
parametrning qiymati berilgandan ko‗p bo‗lsa, harakatsiz kontakt 1 tomon (2, 1 
kontaktlar -«Ko‗p») siljiydi. 
Nosezgir zonadagi kattalikni qayd etadigan ikki pozisiyali rostlashda kontaktli 
topshiriq bergichda faqat bitta harakatsiz kontakt 1 yoki 3 ishlatiladi. Ikki pozisiyali 
rostlash b va c variantlari (16.1-rasm) bir-biriga o‗xshash bo‗lib ulardan foydalanish 
parametrning kattalishish yoki kichiklashishiga bog‗liq. Masalan, harakatchan 
kontakt 2 ning harakatsiz kontakt 1 bilan ulanish paytida (16.1-rasm, c) R2 rele ishga 
tushadi va O-A zanjirni berkitadi. Kontaktlar 1, 2 uzilganda R2 rele bo‗lib, O-A 
zanjir ochiladi, O-C zanjir esa berqiladi. Bu sxemadagi ikkinchi harakatsiz kontakt 
mexanik tayanch vazifasini bajaradi va sxemaga ulanmaydi. 
Uch pozisiyali rostlash holatida (16.1-rasm, a) kontaktli topshiriq bergichdagi 
ikkala harakatsiz kontaktlar 1 va 2 ishlatiladi. Harakatchan kontakt 2 harakatsiz 
kontakt 1 bilan ulanganda R2 rele ishga tushadi va ishlovchi O-A zanjir berqiladi. 
Harakatchan kontakt 2 kontakt 1 dan ajralgan vaqtda R2 rele manbadan uzilib, yakor 
bo‗shaydi, O-A zanjir esa ochiladi, lekin O-C zanjir berqiladi. Bu holat harakatchan 
kontakt 2 harakatsiz kontakt 3 bilan ulanguncha saqlanadi, ya‘ni parametrning 
o‗rnatilgan nosezgir zona chegarasida bo‗lish vaqtida bu holat saqlanib keladi. 
Harakatchan kontakt 2 kontakt 3 bilan ulanganda R1 rele ishga tushadi, bunda, O-C 
ishlovchi zanjir uziladi va O-B zanjir berkiladi. Harakatchan kontakt 2 kontakt 3 dan 
ajraganda, R1 rele manbadan uziladi, yakor bo‗shaydi. O-B zanjir ochilib yana O-C 
zanjir berqiladi. Tizimning noturg‗un ishlashining oldini olish uchun ikkala rele ham 
D1 diod va S sig‗im orqali to‗g‗rilangan tok bilan ta‘minlanadi. D2 va D3 diodlar 
uchqun o‗chiruvchi diodlardir. R qarshilik relening qaytishidagi koeffisiyentni 
kamaytirib, tizimning turg‗unligini oshiradi. Rostlanuvchi organ yoki signalizasiya 
zanjiri ulangan kuch zanjirlar O, A, B, C klemmalarga ulanadi. 
16.2-rasm. PR1.5 pozision rostlagichining prinsipial sxemasi. 

---

115 
PPR-1M qurilma qo‗shimcha asbobga o‗rnatilgan transformatordan 33V 
kuchlanish bilan ta‘minlanadi.