Qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti y. L karimov., Z. Y latipov., U. X eshonqulov., O. A qayumov

Intruziv va iffuziv jinslar har xil sharoitda hosil bo‘lgani uchun, ular tuzilishi, 
xususiyati va tabiatda yotish sharoitiga qarab bir–biridan keskin farq qiladi.
Intruziv jinslar. Magma yer qobig‘ining chuqur qismida, katta bosim va 
temperatura ostida asta–sekin kristallanib u qotsa, uni tashkil etuvchi atom va 
molikulalari to‘liq kristallanadi va to‘liq kristalli jinslar hosil bo‘ladi. Ular tabiatda 
batolit, shtok, lakkolit, lapotit kabi shakllarda yotadi. Ularning asosiy turlari: gabbro, 
granit, granodiorit, siyenit va dioritlardir. Bu jinslar kristalli massiv jinslar bo‘lib, 
o‘ta mustahkam va nurash jarayonlariga chidamlidir. 
Effuziv jinslar magmaning yer yuzasiga otilib chiqib qotishidan hosil bo‘ladi. 
Bu holda magmaning bosimi tez pasayadi va temperaturasi esa tez soviydi, natijada 
jinslar to‘la kristallanishga ulgurmaydi. Shuning uchun effuziv jinslarning ba’zilari 
kristalli va massivdir (diabaz, bazal’t va hokazo), ba’zilari esa shishasimon bo‘lib 
g‘ovakdordir (pemza, obsidian, tuf va hokazo). Diabaz, bazal’tlar mustahkam, 
nurashga chidamli bo‘lsa, pemza va tuflar mustahkamligi past va tez nuraydigan 
jinslardir. Iffuziv jinslar tabiatda asosan gumbaz va oqim shakllarida yotadi. 
Magmatik jinslar asosan tog‘li xududlarda tarqalgan har xil tipdagi va shakldagi 
relyef turlarini hosil qiladi. 
Tog‘ jinslarining tuzilishini ularning strukturasi va teksturasi belgilaydi.
Struktura–jinslarni tashkil etuvchi mineral zarracha va agregatlarining shakli, 
o‘lchami va o‘zaro bog‘liqligiga aytiladi. Masalan: mayda, yirik, har xil zarrachali, 
kristalli va boshqalar.
Tekstura–o‘sha zarracha va agregatlarining jinslarda fazoviy joylashishiga 
aytiladi: zich, qat–qat bo‘lib (slansevatiy), g‘ovakdor va hokazo. 
Tog‘ jinslari hosil bo‘lish sharoitiga qarab 3–ta asosiy genetik guruhga 
bo‘linadi: magmatik, cho‘kindi va metamorfik jinslar. 
Magmatik tog‘ jinslari magmaning chuqurlikdagi yer qobig‘ining ichida sovib 
kristallanishi yoki yer yuzasiga qo‘yilib qotishi natijasida hosil bõladi. 

---

19 
Magmatik tog‘ jinslari hosil bo‘lish sharoitlariga muvofiq intruziv (plutonik) 
va iffuziv (vulqon) turlariga ajratiladi. Intruziv jinslarda magma yerning ichki 
qismida sovib kristallanishidan hosil bo‘ladi. Bu jinslarning strukturasi bir–biridan 
farq qiladi; intruziv jinslar to‘lik kristall strukturasi bilan tavsiflanadi, ya’ni, kristallar 
bilan bir qatorda vulqon shishasi yoki hosil bo‘lishi tez sovush bilan bog‘liq bo‘lgan 
yopiq kristall massa katta rol o‘ynaydi. 
Uncha katta bo‘lmagan chuqurlikda hosil bo‘lgan tomirli va subvulqon jinslar 
hosil bo‘lish sharoitlariga ko‘ra intruziv jinslarga kiradi, ammo ba’zida bu 
jinslarning tashqi ko‘rinishi va mufassal tadqiqotlarga muvofiq ularni iffuziv 
anologlardan ajratib bo‘lmaydi. 
Magmatik tog‘ jinslari tarkibidagi SiO2 (kremnezyom) ning miqdoriga ko‘ra 
nordon, o‘rta, ishqor, asosli va o‘ta asosli turlariga bo‘linadi.
Nordondan o‘ta asosli magmatik jinslarga o‘tgani bilan jinslarning minerallik 
tarkibi o‘zgarib boradi; nordon jinslarda kvars ko‘rinishidagi erkin (1–jadval) SiO
2
keng tarqalgan bo‘lsa, o‘rta jinslarda u kam miqdorda uchraydi, yanada 
asoslanganlarida esa umuman yo‘q.
a)
b)
c) 
4-rasm. a)Magmatik b) metomorfik va c) cho‘kindi tog‘ jinslari 

---

20 
Magmatik jinslarning kimyoviy tarkibi va hosil bo’lish
sharoitlariga ko’ra tasnifi. 
1–jadval.