Qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti y. L karimov., Z. Y latipov., U. X eshonqulov., O. A qayumov

SiO
2
 
miqdori 
og‘irligida 
% da. 
Jinslar 
guruhi. 
Ishqoriy 
bo‘yicha 
qatori 
Kvarsning 
miqdori. 
Intruziv 
jinslar. 
Iffuziv 
jinslar 
Asosiy va ikkinchi 
darajali (qavs 
ichida) 
minerallar. 
64–74 
Nordon 
Meyoriy 
5–60 
Granitlar. 
Riolitlar, 
(liparitlar) 
obsidianlar 
pemzalar. 
Kvars, kaliyli dala 
shpati, nordon 
plagioklaz, 
(slyudalar, 
amfibollar). 
Ishqoriy. 
Alyaskit. 
Kvars, kaliyli dala 
shpati, nordon 
plagioklaz, 
(slyudalar, 
amfibollar). 
53–64 
O’rta. 
Meyoriy. 
0-5 
Dioritlar. 
Andezitlar, 
absidianlar 
pemzalar. 
O‘rta plagioklaz 
shox aldamchisi 
(Kvars, kaliyli dala 
shpati) 
Ishqoriy. 
Sienitlar. 
Traxitlar, 
absidianlar 
pemzalar. 
Kaliyli dala shpati, 
nordon plagioklaz, 
slyudalar, 
amfibollar 
(plagioklaz). 
Ishqorli. 
Nefelinli 
sienitlar. 
Fonolitlar. 
Kaliyli dala shpati, 
nefelin, leytsit, 
nordon plagioklaz, 
slyudalar, ishqorli 
amfibollar va 
piroksenlar. 

---

21 
44–53 
Asos. 
Meyoriy 
va 
ishqoriy. 
Gabbro. 
Bazaltlar. 
Asos plagioklaz 
piroksinlar, 
(slyudalar 
amfibollar, 
olivinlar, 
magnetit). 
Piroksi-
nitlar. 
Olivin, piroksinlar, 
(asos plagioklaz, 
am-fibollar, 
olivin). 
44 dan kam 
O’ta 
asos. 
Dunitlar 
Piritlar. 
Olivin 
(pirok-
sinlar, 
am-
fibollaas
os 
plagio-
klazmag
-netit). 
Peredotitla
r. 
Olivin 
va pira-
oksin. 
 
Ishqorlarning (K va Na) miqdoriga ko‘ra magmatik tog‘ jinslari orasida 
meyoriy qator (ularning miqdori nisbatan kam) va ishqorli qator ajratiladi. Ishqorlar 
K+Na miqdorining glinozyomga AI
2
O
3
nisbati jinsning ishqoriyligini aniqlaydi; agar 
u birdan kam bo‘lsa, jins meyoriy qatorga ta’luqli bo‘ladi, agar ko‘p bo‘lsa–ishqoriy 
qatorga. Ishqorlarning miqdori glinozyomga nisbatan ahami-yatli ko‘p bo‘lgan jinslar 
ishqorli deyiladi.
Jinslarning kimyoviy tarkibi bo‘yicha tasniflangan guruhlardan qaysiga tegishli 
ekanligini aniqlash uchun odatda kimyoviy tahlil shart emas, chunki tog‘ jinslarning 
kimyoviy tarkibi, ularning mineral tarkibida namoyon bo‘ladi. Kvars nordon jinslar 
uchun xarakterli, asos va o‘ta asosli jinslarida u bo‘lmaydi. Meyoriy qator jinslarida 
kaliyli dala shpatlari juda kam uchraydi. Ishqorli qator jinslarida ular kalsiy va 
natriyga nisbatan ancha ko‘p va ishqorli to‘q rangli minerallar uchrashi mumkin. 
 

---

22 
Yer qobig‘ining yuzasiga yaqin qismida intruzivlardan nordon jinslar (granitoidlar) 
keng tarqalgan bo‘lib, effuzivlar ichida esa asosli jinslar, ya’ni bazal’toidlar uchraydi. 
 
Cho‘kindi tog‘ jinslarining paydo bo‘lishi va turlari. 
Cho‘kindi tog‘ jinslari Yer yuzasida avval hosil bõlgan tog‘ jinslarining 
yemirilishi va qayta yotqizilishi natijasida hosil bo‘ladi. Cho‘kmalar asosan suvli 
muhitdagi ko‘l, daryo, dengiz va okeanlarda va gohida quruqliklarda to‘planadi. Neft 
va gaz geologiyasida cho‘kindi jinslar neft va gaz genetik bog‘liq bo‘lgan obyekt 
sifatida o‘rganiladi. 
Cho‘kmalar uchun materallar asosan quruqlikda yemirilgan tog‘ jinslari va 
minerallar bo‘laklari; bevosita eritmalardan hosil bo‘lgan kimyoviy cho‘kmalar; 
hayvonot va o‘simlik qoldiqlari hamda ularning hayot faoliyati mahsulotlari, vulqon 
otqindi bo‘laklari bo‘lishi mumkin. Shunga muvofiq cho‘kindi tog‘ jinslari 4-ta 
guruhga ajratilgan: bo‘lakli, kimyoviy (ximogen), organogen va piroklastik. 
Cho‘kmalar qoidaga muvofiq tog‘ jinsi hisoblanmaydi. Cho‘kma uning usti-ga 
boshqa cho‘kmalar yotqizilgandan so‘ng tog‘ jinsi hisoblanadi. Masalan, daryo 
qumi–cho‘kma; qachonki u gill yoki boshqa cho‘kmalar bilan qoplansa tog‘ jinsi 
bo‘ladi, bunda u o‘zining yumshoqligi va sochiluvchanligini saqlab qoladi. 
Ko‘pchilik cho‘kmalar tog‘ jinsiga aylanib diagenez bosqichini o‘taydi, ya’ni suvni 
yo‘qotish hisobiga zichlashish jarayoni, qayta kristallanish, sement hosil bo‘lishi va 
boshqalar. 
Bo‘lakli jinslar bo‘laklarining o‘lchamlari bilan farqlanadi (2–jadval). Yirik 
bo‘lakli va qumli jinslarning bir qismini tasnifiy belgisi sifatida silliq-langanlik 
darajasi katta rol’ o‘ynaydi. Tog‘ jinslari bo‘laklari va minerallar cho‘kmaga 
tushishdan avval katta masofani bosib o‘tishi lozim. Odatda bo‘laklar bu masofani 
suv oqimida o‘tadi. Bo‘laklar bir yerdan boshqa joyga ko‘chib dumaloqlanadi, 
silliqlangan shaklga keladi.
Ximogen jinslar kimyoviy tarkibi bo‘yicha turlicha bo‘lib, kelib chiqish 
sabablariga muvofiq, gillarning ham katta qismi kimyoviy jinslarga kiradi. Chunki 
ular uchun boshlangich materiallar cho‘kma to‘planish joyiga keltirilgan gilli 

---

23 
minerallar va nurash qobig‘ida kimyoviy o‘zgargan jinslarning boshqa maxsulotlari 
hisoblanadi.
Gillardagi gilli minerallarning o‘lchamlari 0,005 mm dan oshmaydi; diagenez 
bosqichini kechirgan gillar argillitlar deyiladi. Argillitlar qattiq va gillar singari 
suvda namlanmaydi. Ximogen jinslar orasida kimyoviy va biokimyoviy ohaktoshlar, 
dolomitlar, kremniyli jinslar, sulfatlar va galogenidlar, temirli fosfatlar va boshqalar 
keng tarqalgan.
5-rasm Ximogen jinslar