Qishloq xo‘jaligi uchun ajratilgan maydonlardan unumli foydalanishda, avvalo

3.5. Gidromodul. Sug‘oriladigan yerlarni gidromodul rayonlashtirish 
Odatda suvdan foydalanish hisoblari butun maydon bo‘yicha emas, balki bir 
gektar bo‘yicha olinadi, ya’ni solishtirma suv berish bilan aniqlanadi. Bu esa 
beriladigan suv hajmining maydonga bo‘lgan nisbati bilan aniqlanadi va 
sug‘orishning davom etish gidromoduli deb ataladi. 
Gidromodul – grekcha so‘z bo‘lib hudro – suv, modulus – o‘lchov, ya’ni, suv 
o‘lchovi demakdir: 
,
t
4
,
86
m
86400
t
1000
m
q
n
⋅
=
⋅
⋅
=
l/s·ga, 
bu yerda 
n
q
-sug‘orish gidromodulining ordinata qiymati, l/s·ga; 
m
-sug‘orish me’yori, m
3
/ga; 
t
-
sug‘orishlar orasidagi davr, kun. 
Hosil bo‘lgan ko‘rinish sug‘orish gidromoduli deb ataladi. Sug‘orish 
gidromoduli deb birlik maydonga vaqt birligi ichida bir marotaba sug‘orishi uchun 
berilgan solishtirma suv sarfiga aytiladi. 
Fanda yana quyidagi gidromodullar farqlanadi.
Suv berish gidromoduli - biror ekinning bir gektariga butun vegetatsiya 
davomida solishtirma suv berish: 

---

37
,
Т
4
,
86
М
q
v
⋅
=
l/s·ga, 
bu yerda 
M
-mavsumiy suv berish me’yori, m
3
/ga; 
T
-suv berish davrining davomiyligi, kun. 
Keltirilgan gidromodul - shartli 1 ga maydonga 1 sekundda berilgan solishtirma 
suv sarfi. 
Alohida ekin uchun keltirilgan gidromodul: 
,
t
4
,
86
m
100
q
i
red
⋅
⋅
=
α
l/s·ga, 
bu yerda 
i
α
- muayyan ekin maydonining umumiy maydonga nisbatan foizi. 
Salmoqlashtirilgan gidromodul sug‘orish tizimi bir necha gidromodul 
rayonlardan o‘tganda qo‘llaniladi: 
,
q
....
q
q
q
n
n
2
2
1
1
∑
+
+
+
=
ω
ω
ω
ω
l/s·ga, 
bu yerda 
n
2
1
q
,...
q
,
q
-har bir gidromodul rayonning ordinata qiymatlari, l/s·ga; 
n
2
1
,....
,
ω
ω
ω
-har 
bir gidromodul rayondagi maydonlar ko‘lami, ga; 
∑
ω
-sug‘orish tizimining umumiy xizmati 
qilish maydoni, ga. 
Umumiy suv berish me’yorlarini aniqlash tuproq paydo bo‘lishidagi mavjud 
sharoitlarning hamma kompleksini va ularning loyihalanadigan meliorativ tadbirlar 
bilan bog‘liq bo‘ladigan o‘zgarishlarini hisobga oluvchi maydonni tuproq-meliorativ 
rayonlashtirishga asoslangan. 
Tuproq-meliorativ rayonlashtirishda hisobga olinuvchi asosiy ko‘rsatkichlar 
tuproq shakllanishining yo‘nalishi va rivojlanishini aniqlovchi iqlim, tuproqning 
litologik-geomorfologik tuzilishi, gidrogeologik va meliorativ-xo‘jalik sharoitlaridir. 
«UzGIP» MChJda qabul qilingan tuproq-iqlim rayonlashtirilishiga ko‘ra Amudaryo 
va Sirdaryo havzalari maydoni kenglik va balandlik-poyas mintaqalariga bo‘lingan. 
Iqlim mintaqalari chegarasida maydonning rayonlashtirilishi umumiy qabul 
qilingan gidrogeologik va tuproq-meliorativ shart-sharoitlar bo‘yicha hududlarga 

---

38
bo‘linadi. 
Oylik sug‘orish me’yori 
i
m
quyidagicha aniqlanadi: 
,
100
M
m
i
β
⋅
=
m
3
/ga, 
bu yerda 
М
-qishloq xo‘jaligi ekini uchun belgilangan mavsumiy sug‘orish me’yori, m
3
/ga; 
β
-
sug‘orish me’yorining vegetatsiya davridagi oylar bo‘yicha taqsimoti, %. 
Oylik sug‘orish gidromodul ordinata qiymati (
n
q
) quyidagicha aniqlanadi: 
,
t
 
4
,
86
m
q
i
n
⋅
=
l/s·ga, 
bu yerda 
t
-sug‘orish oyidagi sug‘orish kunlar soni, kun. 
Oylik keltirilgan gidromodul ordinata qiymati, (
red
q
) quyidagicha aniqlanadi:
,
q
 
100
q
n
i
red
⋅
=
α
l/s·ga, 
bu yerda 
i
α
-qishloq xo‘jaligi ekinining sug‘orish maydonidagi % miqdori. 
Har bir sug‘orish tizimidagi suv birlik maydoni uchun sug‘orish va keltirilgan 
gidromodul ordinatalari qiymati aniqlanadi. Keltirilgan gidromodul ordinatalari 
qiymati bo‘yicha jamlash (grafik tarzda) amalga oshiriladi va gidromodul ordinata 
grafigi tuziladi. 
Keltirilgan gidromodul grafigidan istalgan vaqt uchun xo‘jalikka suv berish 
miqdori va sug‘orish tarmoqlarini loyihalashda, ulardagi normal, minimal suv sarfi 
qiymatlari aniqlanadi: 
,
q
Q
max
nt
nt
⋅
=
ω
l/s;
,
q
Q
min
nt
min
⋅
=
ω
l/s;
,
q
4
,
0
q
max
min
⋅
=
l/s·ga, 
bu yerda 
max
q
-gidromodul grafigidagi eng katta gidromodul ordinata qiymati, l/s·ga; 
nt
ω
-suv sarfi 
aniqlanadigan tarmoqning netto sug‘orish maydoni, ga.