Qishloq xo‘jaligi uchun ajratilgan maydonlardan unumli foydalanishda, avvalo

 
3.4. Sug‘orish va mavsumiy sug‘orish me’yorlari 
Mavsumiy sug‘orish me’yori - hisobiy yilda rejalashtirilgan hosilni olish uchun 
vegetatsiya davrida 1 ga sug‘orish maydoniga beriladigan suv hajmi, m
3
/ga. 
Ba’zida tuproq faol qatlami namining taqchilligi deb ataladigan mavsumiy 
sug‘orish me’yorini akad. A. N. Kostyakov tavsiya etgan suv muvozanat 
tenglamasidan aniqlash mumkin: 
),
W
W
W
P
10
(
E
M
f
gr
−
+
±
⋅
⋅
−
=
∆
µ
m
3
/ga, 

---

33
bu yerda 
E
-suv iste’moli, m
3
/ga; 
µ
-yog‘indan foydalanish koeffitsienti; 
P
-vegetatsiya davridagi 
yog‘in miqdori, m
3
/ga; 
W
∆
-o‘simlik ildiz qatlami namidan foydalanadigan suv hajmi, m
3
/ga; 
gr
W
-
faol qatlamga sizot suvlaridan kirim suv hajmi, m
3
/ga; 
f
W -sug‘orish suvining yer usti va faol 
qatlam ostiga bo‘lgan tashlama-isrofi, m
3
/ga; 
Blatni-Kridla formulasi bo‘yicha mavsumiy sug‘orish me’yori quyidagi 
formuladan aniqlanishi mumkin:
(
)
,
P
E
10
M
∑
−
⋅
=
m
3
/ga, 
bu yerda 
∑
+
⋅
⋅
⋅
=
)
8
,
17
t
(
T
458
,
0
E
γ
-mazkur oyda yalpi bug‘langan suv, mm; 
P
-mazkur oyda 
yoqqan yomg‘ir miqdori, mm; 
γ
-ekin tomonidan suvni sarflash jadalligi koeffitsienti; 
T
∑
-mazkur 
oyda quyoshli soatlarning miqdori, yillik miqdordan % hisobida; 
t
-havoning o‘rtacha oylik 
harorati, 
o
C. 
A. M. va Ye. M. Alpatevlar tavsiyasi bo‘yicha bioiqlimiy usulda mavsumiy 
sug‘orish me’yori quyidagi formuladan aniqlanadi: 
(
)
,
P
n
d
k
10
M
b
∑
−
⋅
⋅
⋅
⋅
=
α
m
3
/ga, 
bu yerda 
0
,
1
85
,
0
−
=
α
-o‘simlik ildiz qatlamiga sizot suvlardan kiradigan ta’minotni hisobga olish 
koeffitsienti; 
b
k
-bioiqlim koeffitsienti; 
∑
d
-havo namligi taqchilligining o‘rtacha kunlik 
yig‘indisi, mb; 
n
-hisobiy davrning davomati; 
P
-vegetatsiya davridagi yog‘in miqdori, mm. 
Mavsumiy sug‘orish me’yorining miqdori ekin turi va ekilish maydoniga qarab: 
g‘o‘za ekini uchun 5000-9000 m
3
/ga, ko‘p yillik o‘t ekinlar uchun 2000-10000 m
3
/ga; 
makkajo‘xori uchun 2000-5000 m
3
/ga; g‘alla uchun 1000-5000 m
3
/ga; poliz uchun 
2000-8000m
3
/ga bog‘ va uzum uchun 1500-7000 m
3
/ga belgilanadi. 
Mavsumiy sug‘orish me’yori qishloq xo‘jaligi ekinlariga sug‘orish me’yori 
ko‘rinishida beriladi. 
Sug‘orish me’yori - qishloq xo‘jaligi ekinlarini bir marotaba sug‘orish uchun 1 
ga sug‘orish maydoniga beriladigan suv hajmi, m
3
/ga.

---

34
Sug‘orish me’yorining chegaraviy qiymati quyidagi formuladan aniqlanishi 
mumkin: 
(
)
,
А
h
m
max
adm
w
β
β
−
⋅
⋅
=
 
m
3
/ga, 
bu yerda 
A
-tuproqning g‘ovakligi, hajmiga nisbatan % hisobida; 
w
h
-faol qatlam qalinligi, m; 
adm
β
-tuproqning faol qatlamidagi chegaraviy dala nam sig‘imi, g‘ovaklikka nisbatan %; 
max
β
-
tuproqning faol qatlamidagi maksimal molekular nam sig‘imi, g‘ovaklikka nisbatan %. 
Qishloq xo‘jaligi ekinlaridan yuqori va barqaror hosil olish uchun tuproqning 
faol qatlamidagi namlik har doim tuproqda yo‘l qo‘yilgan minimal tuproq namidan 
(70-85% ChDNS) yuqori bo‘lishi kerak. 
“
m
” ni aniqlash formulasidan ko‘rinib turibdiki, uning miqdori avvalo, 
tuproqning suv-fizik xossalariga, mexanik tarkibiga, g‘ovakligiga, faol qatlam 
qiymatiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liq ekan. “
m
” o‘simlikning rivojlanish fazalariga 
qarab turlicha bo‘lishi mumkin, ya’ni, dastlabki davrlarda kichik, keyingi davrlarda 
katta. 
Sug‘orish me’yorining kattaligi sug‘orish usuli va imkoniyatlari bilan ham 
belgilanadi. 
Tomchilatib sug‘orishda: m = (50-300) m
3
/ga. 
Yomg‘irlatib sug‘orishda: m  ≤ 600 m
3
/ga. 
Yer ustidan sug‘orishda: m = (600-1500) m
3
/ga. 
Sug‘orish amaliyotida nam to‘plash, ekish oldi, tuproq muzlashining oldini olish, 
provakatsion, yuvuvchi va boshqa sug‘orishlar ham qo‘llaniladi. 
Nam to‘plash sug‘orishlari kuz va bahor quruq kelganda tuproq qatlamini 1,5-3 
m chuqurlikda namlantirish uchun amalga oshirilib, bunda, sug‘orish me’yori 800-
1400 m
3
/ga (mexanik tarkibi yengil tuproqlar uchun) dan 1500-2000 m
3
/ga (mexanik 
tarkibi og‘ir tuproqlar uchun) gacha, kuzda hosil yig‘ishtirilgach yoki bahorda 
ekishdan kamida 5-6 kun oldin amalga oshiriladi. Agar SSS 2 m dan yaqin bo‘lsa, 
nam to‘plash sug‘orishlari amalga oshirilmaydi. 

---

35
Ekin ekish oldi sug‘orishlari 800-1000 m
3
/ga, ko‘chat o‘tkazish sug‘orishlar 
150-250 m
3
/ga, muzlashning oldini olish sug‘orishlar 300-400 m
3
/ga, provakatsion 
sug‘orishlar 300-400 m
3
/ga, sho‘r yuvish 2000-5000 m
3
/ga me’yorlar bilan amalga 
oshiriladi. 
Meliorativ amaliyotda sug‘orish rejimini hisoblashning bir necha usullaridan 
foydalaniladi. Ular ichida eng keng tarqalgani akademik A. N. Kostyakovning 
grafoanalitik uslubi hisoblanadi. 
A. N. Kostyakov uslubi faol qatlamning suv muvozanat hisobiga asoslangan 
bo‘lib, bunda har bir ekin uchun faol qatlamning haqiqiy 
act
W
 
va minimal yo‘l 
qo‘yilgan 
min
W
nam zaxira qiymati aniqlanadi. 
4-rasm. A. N. Kostyakovning sug‘orish rejimini hisoblashdagi
grafoanalitik uslubi:
max
W
, 
opt
W
, 
min
W
-tuproq hisobiy qatlami 
w
h
(m) dagi 
maksimal, maqbul va minimal nam zaxiralari (m
3
/ga) egri chiziqlari

---

36
Agar 
min
act
W
W
>
bo‘lsa, sug‘orish talab qilinmaydi.Hisobiy davrdagi yog‘in 
miqdorini, ekinning suv iste’mol qiymatini, mavsumiy sug‘orish me’yorini, faol 
qatlam qalinligi qiymatini, tuproqdagi nam zaxira qiymatlari 
max
W
 
va 
min
W
ni bilgan 
holda, tuproq hisobiy qatlamining suv muvozanatini har 10 kunlik davrga tuzib, hisob 
va grafik usulda sug‘orish me’yorlari, sug‘orishlar soni va muddatlarini aniqlash 
mumkin. Bunda tuproqning haqiqiy nam zaxira qiymati 
min
W
ga tushsa, sug‘orish 
belgilanadi, sug‘orish me’yori va vaqti aniqlanadi (4-rasm).
Hozirgi vaqtda A.M. va S.M. Alpatevlarning bioiqlimiy uslubining amaliyotga 
tadbiq etilishi sug‘orish rejimi hisobini zamonaviy kompyuter programmalarida 
hisoblash imkonini bermoqda.