Qishloq xo‘jaligi uchun ajratilgan maydonlardan unumli foydalanishda, avvalo
-jadval. O‘zbekiston Respublikasinig sho‘rlangan sug‘oriladigan
Download 106.04 Kb. Pdf ko'rish
|
IRRIGATSIYA va MELIORATSIYA
- Bu sahifa navigatsiya:
- Muvozanat (hisobiy) davr va muvozanat maydoni.
|
6-jadval. O‘zbekiston Respublikasinig sho‘rlangan sug‘oriladigan
124 yerlarida joriy sho‘r yuvishning maqbul muddatlari va me’yorlari Tuproqning mexanik tarkibi Sho‘rlanish darajasi Sho‘r yuvish muddatlari Sho‘r yuvish me’yorlari (ming m 3 /ga) Mirzacho‘lda Farg‘ona vodiysida Buxoro viloyatida yengil kuchsiz I-II II-III III 2,0-2,5 yengil o‘rta I-II II-III III 2,5-4,0 yengil kuchli I-II II-III III 4,0-5,0 o‘rta kuchsiz XI-I I-II I-II 3,0-3,5 o‘rta o‘rta XI-I I-II I-II 3,5-5,0 o‘rta kuchli XI-I I-II I-II 5,0-6,5 og‘ir kuchsiz XI-XII XII-I XII-II 4,0-5,0 og‘ir o‘rta XI-XII XII-I XII-II 5,0-6,5 og‘ir kuchli XI-XII XII-I XII-II 6,5-8,0 6-jadvalning davomi Tuproqning mexanik tarkibi Sho‘rlanish darajasi Sho‘r yuvish muddatlari Sho‘r yuvish me’yorlari (ming m 3 /ga) QQR, Xorazm viloyatida Qarshi va Sherobod cho‘llarida yengil kuchsiz III-IV III 3,0-3,5 yengil o‘rta III II-III 3,5-5,0 yengil kuchli III II-III 5,0-6,5 o‘rta kuchsiz III III 4,0-5,0 o‘rta o‘rta II-III II-III 5,0-6,5 o‘rta kuchli II-III II-III 6,5-8,0 og‘ir kuchsiz XI-I, me’yorning 2/3 qismi XI-I, me’yorning 2/3 qismi 5,0-6,0 og‘ir o‘rta 6,0-7,5 og‘ir kuchli III, me’yorning 1/3 qismi III, me’yorning 1/3 qismi 7,5-9,0 Nazorat savollari 1. Yerlarning sho‘rlanishiga qarshi suv xo‘jalik tadbirlari. 2. Yerlarning sho‘rlanishiga qarshi agromeliorativ tadbirlar. 3. Yerlarning sho‘rlanishiga qarshi gidrotexnik tadbirlar. 4. Sho‘r yuvish me’yori va uni aniqlash formulalari. 5. Sho‘r yuvish muddatlari va uni amalga oshirish tartibi. 125 9. SUG‘ORILADIGAN YERLARDAGI ZOVURLAR 9.1. Suv muvozanati Sun’iy zovurlangan sug‘orish maydonlarining suv muvozanat tenglamalari 30- rasmga asosan quyidagi ko‘rinishda bo‘ladi: a) Umumiy suv muvozanat tenglamasi: , D V V Е V V V P W H sp gr sur w − ± − − ± ± + = ∆ ∆ ∆ m 3 /ga, bu yerda P -yog‘in miqdori, m 3 /ga; w V -sug‘orish tarmog‘iga olingan suv miqdori, m 3 /ga; , N Q M V l w + + = M -sug‘orish me’yori, m 3 /ga; l Q -sug‘orish tarmoqlaridan isrof bo‘ladigan suv miqdori, m 3 /ga; N -sho‘r yuvish me’yori, m 3 /ga; sur V ∆ , gr V ∆ - yer usti va yer osti suvlarining kirimi va chiqimi orasidagi farq, m 3 /ga; Е -tuproqdan va o‘simlikdan bug‘latilgan suv miqdori, m 3 /ga; sp V -sug‘orish suvlarining muvozanat maydonidan oqib chiqib ketishi miqdori, m 3 /ga; H V -bosimli yer osti suvlarining sizot suvlariga kirimi va chiqimi, m 3 /ga; D -zovurga tushadigan suv miqdori, m 3 /ga; 30-rasm. Sug‘orish maydonining suv muvozanat sxemasi b) Yer usti suvlari va aeratsiya zonasi (tuproq suvlari) namligining muvozanat tenglamasi: 126 , V M Е P V W gw sur gr ± + − + ± = ∆ m 3 /ga, bu yerda gr V -sizot suvlari bilan aeratsiya zonasi o‘rtasidagi suv almashinuvi qiymati, m 3 /ga. d) Sizot suvlarining muvozanat tenglamasi: , D V V N Q V W H gw l gr gw − ± ± + + ± = ∆ ∆ m 3 /ga; Yuqorida keltirilgan muvozanat tenglamalaridan zovurga tushadigan yuk (suv) miqdorini aniqlash mumkin. Ma’lum bir sharoitda o‘rtacha ko‘p yillik hisob uchun 0 W = ∆ deb qabul qilish va yuqoridagi tenglamalardagi tashkil etuvchilarni ixchamlashtirish mumkin. Masalan, muvozanat maydoniga oqib keladigan va oqib chiqib ketadigan yer usti va yer osti suvlari miqdorini nolga teng 0 V , 0 V gr sur = ± = ± ∆ ∆ deb va yuqori takomillashgan sug‘orish texnikasi uchun 0 V sp = deb qabul qilish mumkin. Unda zovurga tushadigan yuk miqdorini umumiy suv muvozanati tenglamasidan , V Е V P D H w ± − + = m 3 /ga yoki VSN 33-2.2 03-86 bo‘yicha , V V Q D H gw l ± ± = m 3 /ga aniqlash mumkin. Sug‘orish maydonlarida muntazam gidrotexnik zovur ishga tushgach, sizot suvlarining maydonga oqib kelishi ( w V ) ko‘payadi, oqib ketishi esa susayadi. Bunda oxirgi tenglamaning ko‘rinishi: , V V V Q D H gw w l ± ± + = m 3 /ga. Sug‘orish tarmoqlaridan isrof bo‘ladigan suv miqdorini loyiha jarayonidagi kuzatuv o‘lchovlari yoki gidrodinamik hisoblar yordamida aniqlash mumkin. Taqribiy hisoblarda u quyidagi formuladan aniqlanadi: 127 − ⋅ = η η 1 M Q l , bu yerda η -sug‘orish tizimining foydali ish koeffitsienti. Sizot suvlarining maydonga oqib kelishi va ketishi gidrogeologo-meliorativ xizmat ma’lumotlari va gidrogeologik tadqiqot hujjatlari bo‘yicha aniqlanadi. Massivga sizot suvlarining kirimi va chiqimi hisoblarini bajarishda quyidagi formuladan foydalanish mumkin: i T V w ⋅ = , bu yerda T -suvli qatlamning suv o‘tkazuvchanligi, m 2 /kun; i -yer osti suvlar oqimi nishabligi. Bosimli yer osti suvlarining sizot suvlariga kirimi va chiqimini quyidagi formuladan aniqlash mumkin: ( ) cal f 1 2 H t 10000 m k H H V ⋅ ⋅ ⋅ − = , bu yerda cal t -hisobiy davr davomati, kun; 2 H -bosimli qatlamdagi bosim qiymati, m; 1 H -yer yuzasiga yaqin joylashgan sizot suvlari sathi, m; f k -ajratuvchi qatlamning filtratsiya koeffitsienti, m/sut; m -ajratuvchi qatlam qalinligi, m. Sizot suvlari bilan aeratsiya zonasi o‘rtasidagi suv almashinuvi qiymati sizot suvlari chuqur joylashgan holatda quyidagicha: odatdagi sug‘orish rejimida ( 0 N = ): ( ) M 25 , 0 15 , 0 V gw ⋅ = K ; yuvuvchi sug‘orish rejimida: ( ) N М 25 , 0 15 , 0 V gw + ⋅ = K , bu yerda N -sho‘r yuvish uchun qo‘shimcha beriladigan sug‘orish me’yori, m. 128 Sizot suvlari yer yuzasiga yaqin joylashgan holatda sizot suvlari bilan aeratsiya zonasi o‘rtasidagi suv almashinuvi qiymati quyidagicha aniqlanadi: cal v gw t 10000 g V ⋅ ⋅ = , bu yerda cal t -hisobiy davr, kun; v g -tik suv almashinuv jadalligi Yuvuvchi sug‘orishda N t 10000 g V cal v gw + ⋅ ⋅ = . Loyihalarda zovurga tushadigan yuk miqdorini aniqlashda yuqoridagi tenglamalar qo‘llaniladi. Suv muvozanati tenglamalari yordamida bir qator meliorativ masalalar yechiladi. Jumladan: - zovurga tushadigan yuk (suv) miqdori ( D ), m 3 /ga; - zovur modulining qiymati ( d q ), l/s·ga; - zax suvlarining sizilish jadalligi ( f q ), m/kun; - sizot suvlarining ko‘tarilish tezligi, m/kun; - sizot suvlari sathining o‘zgarishi hisobi ( h ∆ ), m; - muvozanat maydonida tuzlarning kirim va chiqim farqi ( S ∆ ± ), t va boshqa hisoblarni amalga oshirish mumkin. Shuning uchun ham suv muvozanat tenglamalarini meliorativ loyihalarning asosi deb atashadi. Muvozanat (hisobiy) davr va muvozanat maydoni. Har qanday suv, tuz muvozanat tenglamalarining sonli qiymatlarini aniq hisoblashda muvozanat davrlari, muvozanat maydonlari, ularning chegaralari va o‘lchamlari aniq bo‘lishi kerak. Muvozanat davri bo‘lib, ayrim (sug‘orish) kunlar, 5 kunlik, 10 kunlik sug‘orishlar orasidagi kunlar, mavsum, yarim yillik davr, bir yillik davr qabul qilinishi mumkin va t bilan belgilanib, o‘lchami kun hisobida hisoblanadi. 129 Masalan, muvozanat davri qilib yarim yillik davr qabul qilinsa, кун 183 t = , agar muvozanat davri deb bir yillik davr qabul qilinsa, кун 365 t = bo‘ladi. VSN 33-2.2 03-86 ning 2.7-qismiga asosan hisobiy davr qilib, vegetatsiya ( кун 183 t cal = ), novegetatsiya ( кун 183 t cal = ), yillik ( кун 365 t cal = ) davrlar qabul qilinishi kerak. Muvozanat maydoni bo‘lib, sug‘orish dalasi, xo‘jalik maydoni, sug‘orish massivi qabul qilinishi mumkin va uning birligi gektar hisobida yuritiladi. Muvozanat maydonlarining chegaralari sug‘orish yoki zax qochirish tarmoqlari bo‘lishi maqsadga muvofiq hisoblanadi. Har qanday umumiy suv muvozanat tenglamasidan: , V V V out in ∑ ∑ − = ± m 3 /ga, demak, agar V «+» ishorali bo‘lsa, sizot suvlar sathi ko‘tariladi. V ± ning qiymati qanchalik katta bo‘lsa, h ning qiymati ham shunchalik ortadi. Agar kirim va chiqimdagi suvlarning mineralizatsiyasini hisobga olsak, ; V V V out out in in ∑ ∑ ⋅ − ⋅ = ⋅ ± λ λ λ out in S S S − = ± ni aniqlash mumkin, ya’ni S ning qiymati «–» bo‘lsa muvozanat maydonidagi tuzlarning kamayishidan, agar «+» bo‘lsa, unda tuzlarning to‘planishidan bashorat hisoblanadi. Download 106.04 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|