Qoraqalpog‘iston tarixi faniga kirish

мавзу.



KORAKALPOGISTON SOVET MUSTAMLAKACHILIGI DAVRIDA

режа

1. Совет хокимиятининг урнатилиши

2. 
   Миллий-озодлик курашлар
   

2. 
   Давлатчиликнинг кайта тикланиши ва турлари
   

2. 
   Халк хужалиги, маданияти, катагонликлар.
   

адабиѐтлар

1. 
   Узбекистон янги тарихи. 2-китоб. Узбекистон совет мустамлакачилиги даврида. Тошкент, 2000.
   

32

2. Каракалпакстан жана тарийхы. Нокис, 2003.

Yakin utmishimizning sobik sovet xokimiyati xukmronlik kilgan davri (1917-1991) Korakalpogiston tarixida uziga xos urin egallaydi. Bu davr, garchi tarixan kiska bulsa da, lekin uzining murakkabligi va ziddiyat-liligi bilan ajralib turadi.

Rossiyadagi 1917-yilgi Oktabr tuntarishi Korakalpogistonda xech kanday shov-shuvsiz, tupolonsiz kabul kilindi, chunki xokimiyat tepasida sobik mustamlakachilar va podsho amaldorlari turardi. 1917 yil 31 oktabr-dan 1918 yil oktabrga kadar Amudarѐ bulimi komissari lavozimini gidro-texnik V.N.Pamshev egallab turdi. Chimboy va Shuraxon uyezdlari komissar-lari, Petro-Aleksandrovsk shaxar dumasi, jamoat kumitasi uz vazifalari-ni davom ettirib turdilar. 1917 yil mart oyida tashkil etilgan Petro-Aleksandrovsk shaxar soldat deputatlari kengashi faollik kursata olmadi. shaxar tashkarida uz xokimiyatini tashkil kila olmadi. Amudarѐ bulimidagi ovul va kishloklar axolisi Petro-Aleksandrovsk ma’murlaridan xech kan-day xarbiy va moddiy kumak olmasdan uz-uzini mudofaa kilish otryadlarini tashkil etdi, ularga nufuzli urug boshliklari, chunonchi Ubaydulla Bauat-dinov (Xon Maxsum), Bola biy va boshkalar boshchilik kilishdi. Xalk urug yulboshchilari tevaragiga birlasha boshladi, chunki ochlik, karokchilik xu-jumlari, tartibsizlik va kurgokchilik xavf solaѐtgan edi.
1918 yilning ikkinchi yarmidan boshlab Amudarѐ bulimidagi vaziyat uzgara boshladi. Xiva xonligida Kurban Mamed (Junaidxon) xukmronligi urnatilishi munosabati bilan bu yerga kizil gvardiyachilar otryadlari juna-tildi. Petro-Aleksandrovsk shaxari xakikatda bolsheviklar xokimiyati-ning kurgoni, uning xarbiy bazasiga aylantirildi. 1918 yil kuzidan 1919 yilning avgustiga kadar Petro-Aleksandrovskka kurollangan ishchilar, matroslar, xorijiy legionerlarning bir kancha otryadlari keldi. Bu otryad-lar Amudarѐ bulimida maxalliy partiya tashkilotlarini, xarbiy organlar-ni mustaxkamlash uchun barcha choralarni kurishdi, shuningdek Xiva xonligi xududidagi “inkilobchilarga” kardoshlarcha yerdam kursatish borasida bir kator ishlarni amalga oshirdi.
1919 yil avgust oyida Chimboyda kuzgolon kutarildi. 14 avgustda kar-shilik xarakati ishtirokchilari Turkiston xukumatining favkulodda ko-missiyasi a’zolarini xibsga oldi. Tez orada kuzgolonchilar Nukusni ishgol kildilar va 1919 17 avgustda Chimboy uchastkasi, Muynok balikchilik tumani bolsheviklardan ozod kilindi. Amudarѐ bulimida bolsheviklarsiz xalk xokimiyati urnatildi. Xalk xokimiyati boshligi kilik urallik kazak Mi-xail Filchev saylandi. Xukumat tarkibiga nufuzli korakalpok kishilari Xon Maxsum, Ibroxim Odilov, Inoyat Niѐzov, Seytnazar Pirnazarov, Bola biy, urallik kazaklardan Shishenkov, Salnikov, Gutarov, Bojedomov, She-velev va boshkalar kirdi. Junaidxon xalk xokimiyatini Amudarѐning ung soxilidagi birdan-bir konuniy xokimiyat deb e’tirof kildi. Admiral Kolchak xarbiy missiyani junatdi. General Tolstov 120 kishidan iborat ka-zaklar otryadini yubordi.
Turkiston xukumati tashki ishlar xalk komissari S.Tursunxujayev mu-sulmonlarning sovetlarga karshi kuzgolonda ishtirok etganligini “nixo-yatda ashinarli va bizning Xivadagi siѐsatimizni uzgartishni talab kila-digan fakt” deb e’tirof kilgan edi. Lekin Turkkomissiya “Buxoro va Xiva - ichki front” degan siѐsiy formula asosida Amudarѐ bulimiga kizil askar-lar batalyonini junatdi. Turkkomissiya vakili G.B.Skalov va Zakaspiy fronti kushinlari Amudarѐ guruxi kumondonligi bilan Korakalpogi-stondagi karshilik xarakati yetakchilari urtasida 1920 yil 20 moy kuni Shartnoma tuzildi. Umumxalk karshilik xarakati bir kadar ijobiy natijalar berdi. Amudarѐ inkilobiy kumitasi kayta tashkil etilib, bi-rinchi marta korakalpok, uzbek, kozok, urallik kazak vakillari xukumat a’zosi buldi. Birok orodan kup utmay bolshevik komissarlar uz va’dala-rini unutdilar. 1921 yil fevralda karshilik xarakati faol katnashchilari-dan 24 kishi xibsga olindi. Xon Maxsum Sibirga surgun kilindi.
1920 yili oktabr oyida Amudarѐ bulimiga viloyat makomi berildi. 1919-yil noyabr-1920 yil yanvar oylarida Xivaga bostirib kirgan Kizil Armiya kushinlari bu davlatda “inkilob” uyushtirdi va Xorazm respublika-si tashkil etildi. 1923-1924 yillari poytoxti Xujayli bulgan Xorazm respublikasi tarkibida Kozok-Korakalpok muxtor viloyati tashkil etildi va rivojlandi.
Urta Osiѐda 1920- yillari tusatdan puxta tayѐrgarlik kurilmasdan boshlangan milliy-xududiy chegaralanish sovet imperiyasining bulajak it-tifokdosh respublikalarida va milliy muxtoriyatlarida uz “milliy xona-doni” uchun keskin kurashni va bir kator ziddiyatlarni keltirib chikardi. Chorizmning mustamlakachilik siѐsati natijasida majburiy ikki kismga bulingan korakalpok xalki xam ana shu uziga xos “milliy musobaka”ga tar-tildi.
Korakalpok xalkining fidoyi farzandlari Olloѐr Dustnazarov, Abu Kudaboyev, Uteniyaz Bekimbetov, Uroz Irmonov, Ibroxim Bekimbetov, Ka-rimberdi Sa’dullayev, Kosim Avezov va boshkalarning kat’iyati, sobitka-damligi, sabot-matonati ittifok raxbar organlarini kup asrlar mobaynia uz milliy mustakilligi uchun kurashib kelgan korakalpok xalkining ovozi-ga kulok solishga majbur etdi. 1924 yili 14 oktabrda Butunittifok Sovet-lari Markaziy Ijroi Kumitasining ikkinchi sessiyasi Rossiya Federatsi-yasining Kozogiston muxtar respublikasi tarkibida Korakalpok muxtar vi-loyati tashkil etilganligini tasdikladi. Birok bu unitar davlat bulgan
SSSRdagi davlatchilik kurilishining bolsheviklar andozasidagi “mat-reshka” prinsipi edi: SSSR-RSFSR-Kozogiston ASSRi-Korakalpok AO.
Korakalpok muxtar viloyati 160 ming kv.km.dan ortik xududni egalla-gan bulib, turtta ma’muriy okrug - Turtkul, Chimboy, Xujayli, Kungirot okruglaridan tashkil topgan edi. Viloyat kup millatli edi: korakalpoklar 38,1 %, kozoklar - 28,5 %, uzbeklar- 27,5%, turkmanlar - 3,2%, boshka mil-latlar - 2,7 % ni tashkil etardi.
Sovet xokimiyatining yer-suv isloxoti, yangi iktisodiy siѐsati, ay-niksa jamolashtirish va ovullardagi boy-badavlat tabakasiga bolshevi-stik sikuvi norozilik keltirib chikardi. 1929 yili avgust oyida Taxtaku-pirda kuzgolon boshlandi. Sovet xokimiyatiga karshi kuzgolonga keng mi-kѐsda xozirlik kurilganligi ma’lum buldi. Xujayli va Kungirot okrugla-rida - Shaltay botir, Korauzak, Kegayli, Chimboy, Taxtakupir, Turtkul, Shu-raxon, Shobboz xudularida Butabek Bekniyazov, Kilichboy Jumamuratov, Matkurban Xakimniѐzov, Madѐr, Kurmush otryadlari xarakat kilardi. Kuzgolonchilar 1929 yil iyul-avgustda Chimboyda yashirin kengashlar utka-zib, xarakatlar rejasin belgilab oldilar, xalk xukumati tashkil etilib, Abdujalil maxsum Ismatullayev - xon, Karimberdi oxun - kozi, Borlikboy Nurimov - xarbiy vazir lavozimlariga saylandilar.
Lekin 21 sentabrda SSSR Bosh siѐsiy boshkarmasi (GPU) Korakalpo-gistondagi bulimi xizmatkarlari kuzgolonchilarning 44 nafaridan 35-tasini kulga oldilar. Kamokka olinishdan kochib kolgan Abdujalil maxsum, Karimberdi oxun,Borlikboylar 26 sentabr kuni Taxtakupirda isѐn kutar-di, kal’ani kulga oldilar. Moskva, Kizil Orda, Toshkentdan jazo otryadla-ri yuborilib, kuzgolon kat’yatlik bilan bostirildi. 200 ga yakin kishi xibs-ga olindi, 16 kishi otishga, 25 kishi surgunga xukm kilindi. Abdujalil maxsum otildi. U akademik S.Kamalovning kayinotasi, Gulaysha Yesemura-tovaning otasi edi. “Uchlik” sudlari tarafidan 36 kishi otishga, 13 kishi surgunga xukm kilindi.
Kuzgolon natijasida Korakalpogiston Kozogiston tarkibidan chika-rilib Rossiya Federatsiyasiga utkazildi, 1932 yili muxtar respublikaga ay-lantirildi.
Lekin katagonlik davom etila berdi. 1930-yillari Korakalpogiston-ning fidoyi farzandlari milliy ziѐlilar A.Dustnazarov, K.Avezov, K.Nurmuxamedov, S.Madjidov kabi 10 mingdan ortik kishi noxak katagon kilinishi okibatida xalok buldi.
1936 yili sobik SSSRning “sotsializm kurish programmasiga” mos stalinlik Konstitutsiya kabul kilindi va Korakalpogiston Uzbekiston tar-kibiga kushildi.
Ikkinchi jaxon urushi davrida Korakalpogistondan frontga 61618 kishi safarbar kilindi. 97-Korakalpogiston milliy brigadasi tashkil etildi. 20 nafar jangchiga Sovet Ittifoki Kaxramoni degan unvon beril-di. 20 mingga yakin jangchi turli orden va medallar bilan mukofotlandi. 25 mingdan ortik korakalpogistonlilar mexnat batalyonlariga olindi. Urush fillari Korakalpgiston front uchun 284500 tonna paxta, 78700 tonna don, 15200 tonna gusht, 571 ming tonna ѐg, 622 tonna tuzlangan, kuritilgan va dudlangan balik, 200 mln banka konserva yetishtirib berdi. Korakalpogi-stonga 25 ming polyak, 15 mingdan ziѐd kishi evakuatsiya kilindi.
Frontga ketganlardan 34 ming kishi uylariga kaytmadi. Urush yilla-rida kasalliklardan, ochlik va ovkat yemaslik, xoldan toydiradigan ogir mexnat natijasida 90 mingdan ortik kishi vafot etdi. Natijada Korakal-pogiston xar bir turt kishidan biridan oyrildi.Bu katta fojia edi.
Orodan 35 yil utgannan keyin Korakalpogiston axolisi yana bir fojia Orolning kurib borishi jaraѐnini boshidan kechirdi. Orol dengi-zining kurib borishi bir kator salbiy xodisalarga olib keldi. Suvdan foydalanishda va yerlarni uzlashtirishda ilmiy asoslarning mavjud emas-ligi, suvning talon-toroj kilinishiga, kishlok xujaligining ekstensiv rivojlanishi ekin maydonlarning shurlanishiga sabab buldi. Dengiz suvi-ning shiddat bilan pasayib borishi natijasida 3 mln ga.dan ortik kurigan dengiz tubini kumli saxroga aylantirildi. Dengiz tubidan 150 mln tonnaga kadar tuzli changlar atrof muxitga tarkatilmokda. Maxalliy ixtiofauna kirilib ketdi. Baxor chuzilib ketadigan buldi. Suvning tarkibi ѐmonlashib bordi. Maxalliy axoli genofondining tanazzuli jaraѐni sodir buldi. Ma-daniyat ѐdgorliklariga zarar yetkizilmokda. “Orol tangligi insoniyat tari-xidagi eng yirik ekologik va gumanitar fojialarning biri,-ѐzadi Prezi-dent I.Karimov. - Dengiz xavzasida yashaydigan kariyb 3,5 mln. kishi uning ta’sirida koldi”.