QàràQàlpàQ tIlI 0-klàss uShÍn SàBàqlÍq Qàràqàlpàqstàn Respublikàsı Xàlıq bilimlendiriw ministrligi tàstıyıqlàǵàn nókiS «Bilim» 2017 Qàràqàlpàq tili

G R A M M A T I K A L Í Q S T I L I S T I K A
§ 16. SÓZLERDI| JASALÍWÍNDAǴÍ STILLIK 
ÓZGESHELIKLERI
57-shšnš®šw.
Qara hárip penen jazılǵan sózlerdegi sóz jasawshı qosım-
talardı tabıń, olardıń mánilik ózgesheliklerin túsindiriń. 
1. Mergenshilik etip júrip bir adam,
Atıp aldı shımshıqtı ol uyadan. 
2. Jıl boyı mergenlik etip, bala-shaǵasın zorǵa asıraytuǵın 
edi. (Xalıq erteklerinen). 3. Ol káramat isker adam edi, qolınan 
kelmeytuǵın bir nárseni baslasa, pitkermey qoymaydı. 4. Erinshek 
bolma, issheń bol, sonda ǵana bereketiń boladı. 5. Erinsheklik jaqsı 
ádet emes, adam shaqqan bolıwdı jasınan úyreniwi shárt. 6. Óner-
li adam qor bolmas. (Naqıl) 7. Ónerpaz bolsań, óserseń. (Naqıl) 

---

55
8. Ónerliniń qolı altın. (Naqıl) 9. Onıń bir jaman ádeti — ámelli 
adamdı kórse bolǵanı hesh jerde hesh nárse joq jalbıraqlap qalatuǵın 
edi. 10. Ámeldar adam bolsa kerek — júris-turısı soǵan usaydı. 
Qaraqalpaq tilinde sózlerdiń jasalıwında belgili usıllar 
nızamlılıq sıpatında qáliplesken. Bunday usıllar leksikalıq, 
morfologiyalıq, sintaksislik, sonday-aq, qısqarıw, yaǵnıy, abbe-
viaturalıq usıllar arqalı iske asadı. Máselen, sháynek, ishiw 
degen sóz dizbegindegi sháynek sózi shay degen ekinshi bir 
mánini ańlatıp tur, demek jańa máni leksikalıq usıl arqalı 
jasalǵan. Al jaralı, jaradar sózlerinde bolsa sóz túbirine -lı, 
-dar qosımtaları qosılıw arqalı ekinshi mániler payda bolǵan, 
demek olar morfologiyalıq usıl arqalı dóregen hám t.b. 
Tilimizde túrli sóz shaqaplarınan sáykes sóz jasawshı 
qosımtalarınıń qosılıwı arqalı ekinshi mánili basqa sózler 
dóreydi, oǵan qosılatuǵın qosımtalardıń da túrleri kóp. Barlıǵınıń 
da qollanılatuǵın ornı bar. Sózge qosılıw arqalı onda qanday 
da mánilik ózgeshelik payda boladı. Hátteki, tilde sinonimlik 
sıńarlar sıpatında paydalanılıp kiyatırǵan qosımtalardıń da 
ózine tán mánilik ayırmashılıǵı seziledi: urısqaq qoraz, urısawıq 
qoraz, shaqırǵısh qoraz, shaqırawıq qoraz. Onıń ústine shımbaylı, 
mańǵıtlı dep aytamız da, kegeylili, xojelili dep aytpaymız. 
Kerisinshe, bul sózlerdi tilimizde kegeylishi, xojelishi túrinde 
ataw qáliplesip ketken. 
Demek, tilimizde sóz jasaw usılları da, sóz jasawshı stillik 
qurallar da, olardıń túrleri de, qollanılıw jaǵdayları da túr-
lishe eken. Sol sóz jasawshı elementlerdiń sóylewdiń maqsetine, 
jaǵdayına qaray durıs qollanılıwı olardıń stillik ózgesheliklerin 
quraydı. 
58-shšnš®šw.
Sóz jasawshı qosımtaların atań. Mánilerin salıstırıń. 
Keskir oraq, keskish oraq, kesewik oraq; mánissiz adam, biymáni 
adam, bilimdan adam; ónimli atız, ónimdar atız; azlıq, azshılıq; 
kóplik, kópshilik; túngi, túndegi; kórsetpe, kórsetpelilik; kelin, ke-
linshek; tómen, tómenshik; ádepli, ádeplilik; ayt, aytqısh, aytawıq; 
alasıǵa altaw az, beresige besew kóp (naqıl). 

---

56