QàràQàlpàQ tIlI 0-klàss uShÍn SàBàqlÍq Qàràqàlpàqstàn Respublikàsı Xàlıq bilimlendiriw ministrligi tàstıyıqlàǵàn nókiS «Bilim» 2017 Qàràqàlpàq tili

126-shšnš®šw.
Baǵınıńqı gápi bas gápke qanday mánilik qatnas hám 
stillik ózgeshelik berip turǵanlıǵın ulıwma mazmunǵa qaray salıstırıń, 
bahalań. 
1. Altaw ala bolsa, awızdaǵı keter, tórtew túwel bolsa, tóbedegi 
túser. (Naqıl) Qalawın tapsań qar jawar. (Naqıl) 2. Az bolǵannan, 
saz bolǵan jaqsı. 3. Uyada ne kórseń, ushqanda sonı isleyseń, ózi 
jaqsı bolǵanda, usı isler bolarmedi? Júzge júz túsip, uyalıp qalar-
man, demegen ǵoy ol. (K. S.) 4. Atańa ne qılsań, aldıńa sol keledi. 
5. Sen bolmaǵan soń, ne qılayın, barlıq awırmanlıq maǵan túsedi. 
Qáytkende de bir ilajın tabarman, artıńa qaramay-aq kete ber, ba-
lam. (Ó. A.) 6. Nókerler elge aralasıwdan-aq ǵalawıt qıyqıw salıwlar 
baslanıp ketti. Bul qıyqıw ádewir waqıtqa sozılıp, keyin birden tım-
tırıslıq baslandı. (A. B.)
127-shšnš®šw.
Gáp mazmunına anıqlıq, tolıqtırıw, túsindiriw, sıpatlaw 
múnásibet sıyaqlı stillik xızmet atqarıwshı baǵınıńqılı qospa gápler dúzip, 
dápterińizge jazıń hám talqılań. 

---

102
§ 29. DIZBEKLI QOSPA GÁPLERDI| QOLLANÍLÍW 
AYÍRMASHÍLÍǴÍ
128-shšnš®šw.
Tómendegi qatarlarǵa, dizbekli qospa gáplerdiń beriliwine 
názer awdarıń. 
Dawıl boldı, úrgin úrdi,
Qosımnıń qamısın túrdi, 
Duman bastı aspan jerdi,
Puqaraǵa jaz keler me?
Tamaǵım joq isherime,
Kóligim joq kósherime,
Tósegim joq tóserime, 
Men sorlıǵa jaz keler me?
Teńiz ashshı, suw sorlaq duz,
Qostıń ishi bolıp tur muz,
Qattı ǵázep etip tur qıs,
Qıslar ketip jaz keler me?
Arqam Toqtas, suwı tereń,
Esitpeydi-aw quday gereń,
Aqırzaman usı der-em, 
Qıslar ótip, jaz keler me? 
(Berdaq)
Bul qatarlar Berdaqtıń «Jaz keler me» qosıǵınan alınǵan. 
Sintaksislik qurılısı jaǵınan onda hárbir kuplet jay gápler diz-
beginen quralǵanlıǵı kórinedi. Bul onıń grammatikalıq táre-
pi ǵana. Durısında da usı kúpletlerde pútkil shıǵarmada 
súwretlengen hádiyseler dizbegi sol jay gáplerdiń mánilik jaqtan 
ózgeshe birlesiwi arqalı waqıyanı táriyiplewdiń bir usılı arqalı 
iske asqan. Nátiyjede, sol bir ótken zamanda xalıqtıń basınan 
keshirgen ayanıshlı awır turmıstıń pútin kórinisi ańlatılıp tur. 
Onda jaqtılıqtı kúsegen shayırdıń arzıw-ármanı, pikirleri sezi-
ledi, oqıwshıda úlken tásir qaldıradı. 

---

103
Bul jay gápler dizbeginiń, yaǵnıy dizbekli qospa gáplerdiń 
stillik xızmeti bolıp esaplanadı. Dizbekli qospa gáplerdiń 
mezgilles, qarsılas, sebep-nátiyje, awıspalı, gezekles, shárt hám 
túsindirmeli dizbekles túrleriniń hárbiri ózine tán mánilik 
ayırmashılıqqa iye, biri ekinshinen baylanısıw usılları arqalı da 
ayırılıp turadı. Dizbekli ǵáplerdiń quramındaǵı jay gáplerdiń 
óz ara túrli mánilik qatnası, baylanısı qospa gáp ańlatıwshı sol 
ulıwma pútin oy-pikirdiń mazmunnıń tásirliligin payda etpewi 
múmkin emes. Usı tásirlilik dizbekli qospa gáptiń quramındaǵı 
jay gáplerdiń mánilik, grammatikalıq baylanısı olardıń beriliwi 
qollanılıw usılları arqalı iske asadı. Demek, dizbekli qospa 
gápler sóylew tájiriybesinde stillik xızmet atqaradı, olardıń 
stillik xızmeti dizbekli qospa gáplerdiń mánilik túrlerinde 
túrlishe kóriniske iye degen sóz. 
Dizbekli qospa gápler stilistikanıń barlıq tarawında jiyi 
qollanıladı. Ásirese, awızeki sóylew, publicistika hám kórkem 
ádebiyatta oy-pikirdiń mánilik jaqtan kúsheytiliwi obrazlılıq 
ushın oǵada kúshli stillik xızmet atqaradı. Buǵan joqarıdaǵı 
poetikalıq qosıq qatarlarında olardıń qanday xızmet atqarıp 
turǵanlıǵı dálil boladı.