QàràQàlpàQ tIlI 0-klàss uShÍn SàBàqlÍq Qàràqàlpàqstàn Respublikàsı Xàlıq bilimlendiriw ministrligi tàstıyıqlàǵàn nókiS «Bilim» 2017 Qàràqàlpàq tili

§ 22. RÁWISH SÓZLERDI| TILDE STILLIK 
QOLLANÍLÍWÍ
90-shšnš®šw.
Oqıń. Ráwish sózlerdi tawıp, olardıń neni ańlatıp turǵan-
lıǵın túsindiriń. 

---

78
JAQSÍLÍQTÍ| JUWABÍ
Shólde túyege minip ketip baratırǵan bir kisi shólden erinleri 
kewip, jarılıp ketken adamdı ushıratıptı. Onı kórip quwanıp ketken 
adam zorǵa tili aylanıp, bir urtlam suw soraptı. Jolawshı túyesinen 
túsip, suw beripti. 
Suwdı iship, janı ráhátlenip, kewli jay tapqan adam kútilmegende 
jolawshını iyterip jiberip, ózi túyege minip qasha baslaptı. Jolawshı 
onıń izinen baqırıptı: 
— Meyli, túye seniki bola qoysın. Lekin sennen meniń bir óti-
nishim bar. Bul waqıyanı heshqashan heshkimge aytpa. 
Bul sózlerdi esitip tańlanǵan qaraqshı biraz irkilip, nege bunday 
degenin soradı. 
— Eger bunı basqalarǵa aytsań, bul xabar hámme jaqqa taralıp 
ketedi hám adamlardıń bunnan keyin kámbaǵallarǵa, járdemge mú-
táj adamlarǵa járdem bergisi kelmey qalıwı múmkin. 
Jańaǵı adam bul gáplerdi esitip, óziniń adamlar arasındaǵı 
miyrim-shápááttiń, qayır-saqawattıń joq bolıp ketiwine sebep-
shi bolatuǵınlıǵın sezip, qılǵan isinen qattı púshayman boladı. Ol 
túyeden túsip, jolawshınıń aldına keledi de, túyeniń jibin iyesiniń 
qolına uslatadı. 
— Kel, onnansha, sen meniń qılǵan isimdi heshkimge aytpa, 
adamlar jaqsılıq qılıwdan heshqashan toqtamasın, — depti. (Xalıq 
awzınan)
Ráwish sózler de basqa sóz shaqapları sıyaqlı ózine tán 
mánili-stillik ayırmashılıqqa iye. Olar is-hárekettiń qanday da 
bir belgisin, aytayıq, ornın, waqtın, sının, maqsetin, sebebin, 
dáreje ólshemin ańlatıwına baylanıslı mánilerde kelgenlikten, 
sol belgilerdiń sóylew tájiriybesinde túrli jaǵdaylarda túrlishe 
qollanıw uqıplılıqların kórsetedi. Máselen, jıldam, tez, dárriw, 
demde, kóz benen qastıń arasında, hap zamatta usaǵan sóz hám 
sóz dizbekleri bir-birine jaqın bolǵan menen olardıń hárqaysı-
sına tán mánilik ayırmashılıq hám usıǵan baylanıslı til arqalı 
pikir alısıw tájiriybesinde stillik jaqtan qollanılatuǵın ornı, pú-
tin oy-pikirdi tuwdıratuǵın stillik tásiri de bar. Salıstırıń: Azat 
bul isti demde pitkerdi. Azat bul isti jıldam pitkerdi. Azat bul 
isti kóz benen qastıń arasında pitkerdi. 

---

79
Ádebiy tilde ráwishlerdiń stillik talaplarǵa sáykes ózi 
qatnasatuǵın sóz benen mánilik baylanısqa túsiw jaǵdayları da 
qáliplesken. Máselen, Ol oǵırı sulıw jazadı. Ol dım tez isleydi. 
Ol dım shaqqan isleydi deymiz de, al Ol ábden tez isleydi. Ol 
ábden shaqqan isleydi túrinde qollanıw sóz hám sóz mánileri 
arasında úylesimsizlikti tuwdıradı, nátiyjede, stillik qáteliklerge 
alıp keledi. 
Awızeki sóylew hám jazba stillerdiń túrli tarawlarında anaw 
ya mınaw ráwish sózdiń paydalanıw iykemliligi bar. Aytayıq, 
qarar yamasa buyrıqlarda «Qurılıstıń ekinshi náwbetin tez pit-
keriw belgilensin» túrinde paydalanılǵanı menen, onı «Qurılıstıń 
ekinshi náwbetin jıldam yamasa kózdi ashıp jumǵansha pit-
keriw belgilensin» dep aytıw stillik qáte boladı.