Qurbonov f. A. Tarmoq mashinalari puxtaligi

2.9-rasm. Nisbiy sirpanish tezligiga qarab yeyilish jarayoni xarakterining o„zgarishi 
sxemasi (B.I. Kostetskiy bo„yicha) 

---

129 
Bu tenglamadan kelib chiqadiki, yoriqning beqaror holatga o‗sishi yuz 
beradigan yuqori kuchlanish 


l
W
W
E
ï
í




2
.
Shunday qilib, bu yerda parchalanishning intensiv jarayon boshlanishi 
mumkin bo‗lgan shartlar ham olindi.
Rivojlanishi monoton kechadigan jarayonlar uchun ushbu jarayon 
mexanizmi saqlanib qoluvchi tashqi shartlarning ekstremal qiymatlari va ularning 
mavjudlik sohasini aniqlash zarur. 
Masalan, yuzalarning eskirishida moylash va nisbiy sirpanish tezligi, 
Shuningdek bosim, atrof-muhit tarkibi va boshqa omillarga qarab eskirishning turli 
ko‗rinishlari paydo bo‗ladi. 
2.9-rasmda 

nisbiy sirpanish tezligiga qarab metallar va aralashmalarning 
eskirishi turining o‗zgarish prinsipial sxemasi ko‗rsatilgan. 
Eskirish intensivligini ta‘riflovchi qonuniyat (yeyilish kattaligining 
ishqalanishi yo‗liga nisbati) eskirish jarayonining turli mexanizmlariga mos 
keluvchi uchta uchastkaga ega.
Eskirish intensivligi ushbu shartlarda o‗zgarmaydigan va minimal qiymatga 
ega bo‗lgan uchastka II eskirishning yo‗l qo‗yiluvchi shakliga mos keladi, 
kontaktga kirituvchi yuzalar deformatsiyasi va ularning mikrohajmlarda 
parchalanishi oksidlanish jarayonlari bilan boradi. To‗g‗ri tanlangan shartlarda 
uning intensivligi juda ahamiyatsiz bo‗lishi mumkin. 
Quruq ishqalanishda sirpanishning kichik tezliklarida ham (uchastka I), katta 
tezliklarda ham (uchastka III) yuqori intensivlikdagi jaryonli yo‗l qo‗yilmaydigan 
eskirish turlari va yuza qatlami sifatining o‗zgarishi ro‗y beradi.
Bu kichik sirpanish tezliklarida kristall panjaralarning o‗zaro ta‘siri 
osonlaShuvchi, katta tezliklarda esa metallarning o‗zaro diffuziyasi va termik 
qotish jarayonlariga olib keluvchi qotish jarayonlari bilan bog‗liq qotishda 
sirpanish yuzasi shikastlanishining yo‗l qo‘yilmaydigan ko‗rinishini oladi. 
Shunday qilib, muayyan turdagi jarayonning paydo bo‗lishini tavsiflovchi 
tashqi shartlarning yuqori qiymatlari mavjud, ushbu holda 
1
êð

va 
2
êð

. 

---

130 
Eskirishning har qanday jarayonlari qonuniyatlari uchun ularning qo‗llanish 
chegaralari, ya‘ni ushbu jarayonlarning mavjudlik sohasi, belgilanishi kerak. 
Bu sohalarni baholashda materialning ayni bir hajmlarida yoki yuzasida bir 
vaqtning o‗zida eskirishning turli jarayonlari kechishi mumkinligini ko‗zda tutish 
ham zarur. 
Mahsulotning chiqish ko‗rsatkichlariga quyidagi o‘zaro ta’sirning asosiy 
turlari bilan tavsiflanuvchi barcha eskirish jarayonlari ta‘sir ko‗rsatadi. 
1. Bir vaqtda kechuvchi jarayonlar o‗zaro ta‘sir ko‗rsatmaydi va mustaqil 
ravishda chiqish ko‗rsatkichlarining o‗zgarishiga olib keladi. Masalan, ishqalanish 
yuzasining abraziv tushishi va quyish nuqsoni tufayli shikastlanishi. 
2. Bir vaqtda kechuvchi jarayonlar o‗zaro ta‘sir ko‗rsatmaydi, lekin chiqish 
ko‗rsatkichiga ularning ta‘siri qo‗shiladi. Masalan, jarayonlar qaytmas hodisalar 
bilan (masalan, plastik deformatsiya) kechmasa tizimning harorat va kuch 
deformatsiyalari qo‗shiladi. 
3. Bir vaqtda kechuvchi jarayonlar o‗zaro ta‘sir ko‗rsatadi va yangi yanada 
murakkab jarayonni hosil qiladi. 
Metallar va aralashmalarning korroziya – eskirishi tufayli parchalanishi 
jarayonlari tipik misol bo‗lib, bunda natija korroziya va mexanik buzilish 
yig‗indisigina bo‗lmay, intensivligi har bir alohida omil ta‘siri intensivlik 
yig‗indisidan yuqori bo‗lgan yanada murakkab fizikaviy-kimyoviy jarayondan 
iborat bo‗ladi. Ba‘zi o‗zaro ta‘sirlarda jarayonning etakchi turi o‗rin egallab, uning 
xususiyatlari chiqish ko‗rsatkichlariga asosiy ta‘sir ko‗rsatadi. Bu holda ushbu 
hodisani ta‘riflovchi qonuniyatlarni izlab topish birmuncha yengillashadi. 
Biroq ko‗pchilik eskirish jarayonlari uchun deformatsiya, issiqlik, kimyoviy 
va boshqa jarayonlarning materiallar boshlang‗ich xususiyatlari va holatining 
murakkab fizikaviy-kimyoviy o‗zgarishiga olib keluvchi aynan bir vaqtda ta‘siri 
xos.