R. X. Maksudov

SAVOL VA TO PSH IRIQ LAR
1. Shlitsli birikm alam ing afzallik va kamchiliklari.
2 .Shlitsli birikma turiari.Qanday turiari standardashgan?
3 .Shlitsli birikmalar qay bir o ich am lari bilan m arkazlashtiriladi?
4 .Birikm alam ing ishga layoqatligi nima bilan belgilanadi ?
5. Shlitsli birikm alar asosi qanday kuchlanishlar bo‘yicha 
tekshiriladi?
2.11-§. Payvand birikm alar
Payvand birikmalar ajralmas birikm alam ing asosi b o iib , ulardan 
m ashinasozlikda va qurilishlarda keng k o ia m d a foydalaniladi. Chunki 
payvand birikmalarda boshqa ajralmas birikm alardagiga qaraganda 
birm uncha afzalliklari bor, masalan birikma kam mehnat talab qilishi 
bilan birga, metallni tejashga imkon beradi. Bundan tashqari, m urakkab 
shaklli yirik cho'yan quym alar o'rn ig a payvand birikma vositasida
36

---

tayyorlangan yengil po‘lat detallar ishlatilishi, materialni 30-40% 
tejashga imkon beradi.
Payvandlashni suyuq holatda va bosim ostida payvandlash usullariga 
boiin ad i.
Suyuq holatda payvandlashga elektr yoyi. gaz alangasida, elektron 
nuri yordamida plazma, lazer nuri yordamida va boshqa payvandlash 
usullari kiradi.
Bosim ostida payvandlashga kontakt usuli, ishqalab. portlash, 
sovuqlayin va boshqa usullar kiradi.
Sanoatda asosan elektr yoyi, gaz alangasi yordamida hamda kontakt 
usulida payvandlashlar ko‘p ishlatiladi.
E le k tr yoyi y o rd a m id a payvandlashda maxsus elektroddan (ustki 
qismi suyuq shisha aralashmasi qoplangan metall sterjen) foydalaniladi. 
Payvandlash jarayonida erigan metall chok hosil qiladi, bunda sterjen 
ustidagi aralashma erib chokning ustini qoplaydi (flyusi) bu esa havo 
tarkibidagi kislorod va azotdan chokni saqlaydi, natijada chok sifatli 
b o iad i.
Dastaki yordamida kam, o ‘rtacha uglerodli po‘lat materiallami 
payvandlashda E34, E42. E42A, E46, E46A va boshqa markali 
elektrodlar ishlatiladi. E harfi keyingi sonlar mustahkamlik chegarasini 
eng kichik qiymatini bildiradi. Masalan E46A mustahkamlik chegarasi 
om=460 MPa, A harfi payvand chok sifatli ekanligini bildiradi.
Dastaki yordamida kalta, noqulay joylashgan choklarni hosil 
qilishda foydalaniladi. Katta seriya bilan tayyorlanadigan konst- 
ruktsiyalarni hosil qilishda avtomatik chok hosil qiluvchi uskunalardan 
foydalaniladi. bunda unumdorligi dastaki yordamiga bajarilgan ishga 
nisbatan 10-20 martagacha oshadi.
Kontakt payv an d lash d a- biriktiriladigan joyda kerakli darajada tok 
yordamida qizdiriladi, bunda ulanadigan joyi plastik holatga keladi, 
unda detallar m a’lum kuch bilan siqilganda payvand chok hosil bo'ladi.
A fzalliklari. 1. Ish hajmi nisbatan kam boMganligi uchun tannarxi 
arzon, tuzilishi oddiy. 2. Payvandlash jarayonini avtomatlashtirish 
mumkin. 3. O g'irligi nisbatan (bo‘ltli, kalit mixli birikmaiar) kam.
4. Birikma germetik muhit hosil qiladi.
K am chiliklari. 1. Payvand chokli sifatini tekshirish qiyinchiligi.
2. Yuklanish o‘zgaruvchan bo‘lganda mustahkamligining nisbatan 
pastligi.
3.Payvandlash jarayonida detaliarning qizishi natijasida vuzasida 
notekislik hosil bo'lishi.
37

---

Ishlatilishi. Payvandlash jarayoni qurilishda ko‘p ishlatiladi. M ashi- 
nasozlikda kalta mixli birikm a o‘m ida ko‘p ishlatiladi, shuningdek kam 
seriyali uzellarda ishlatiladi. Shkivlar, tishli g ‘ildiraklar, tirsakli vallar, 
kem alarning korpuslari, avtomobil kuzovlari, vagonlar, k o ‘priklar, 
trubalar va boshqalami payvandlashda ishlatiladi.