R. X. Maksudov

Пу 
>1: 'J: П,
....
Bu yerda: 
77
,,^-yuritm adan har bir uzatm aning F.I.K.Uzatish soni u. 
K o‘p pog‘onali uzatm alar uchun
uY
 =
и
, 
-u„ - и,,,
...
u„
Bu yerda 
«„-yuritm adagi har bir uzatm aning uzatish soni.
Standart asosida yetaklovchi va yetaklanuvchi tishli g ‘ildiraklar- 
ning nisbati 
u
 = 
z j z
, uzatish soni deb ataladi, shartli belgisi «и». 
Y etaklovchi va yetaklanuvchi g ‘ildiraklarning burchak tezliklarining 
nisbati i = (jbjcoz uzatishlar nisbati deb ataladi va shartli belgisi «/».
46

---

Demak. «uzatish soni» iborasi faqat tishli uzatmalarda ishlatiladi; har 
doim musbat qiymatga ega boMadi.
Harakatni sekinlashtiradigan uzatmalar uchun и > l 
(-2 / -,); 
tezlashtiradigan uzatm alar uchun и < l <«, /« ,);
3.2-§. Tishli uzatmalar
Aylanma harakat bir valdan ikkinchi valga o ‘zaro ilashgan tishli 
gMldiraklar vositasida uzatilsa bunday uzatmalar tishli uzatmalar deb 
ataladi.
Tishli uzatmalar o'qlarning joylanishiga qarab quyidagi turlarga 
boMinadi: silindrsimon, o ‘qlari o‘zaro parallel (3.1 -rasm), konussimon 
o ‘qlari o‘zaro perpendikulyar (3.2-rasm), vintli o ‘qlari o ‘zaro ayqash 
joylashgan (3.3-rasm).
3.1-rasm.
a! 
S!
3.3-rasm.
47

---

3.4-rasm.
Bundan 
tashqari 
aylanma 
harakatni 
ilgarilanm a 
harakatga 
aylantiruvchi mexanizm sifatida ishlatiladigan va tishli g ‘ildirak bilan 
tishli reykadan iborat uzatmalar ham ishlatiladi (3.4-rasm). Bunday 
uzatm alar silindrik uzatm alarning xususiy hoii bo‘lib, g ‘ildiraklardan 
birining diametri cheksiz bo‘ladi.
Tishlarning g 4ildirak sirtida joylashuviga qarab, tishli g ‘ildiraklar 
to ‘g ‘ri (3.1 a -rasm), va qiya (3.1, b -rasm) aylanasim on (3.2 b-rasm) 
turlariga b o ‘linadi.
G ‘ildirak tishlari shakliga ko‘ra evolventali, (L.Eyler ixtiro qilgan) 
nuqtaviy (M .L.Novikov ixtiro qilgan) hamda sikloid ilashish bilan 
ishlaydigan turlarga boMinadi.
Bu xil uzatmalar boshqa xil uzatmalarga nisbatan quyidagi 
afzalliklarga ega: uzatm aning tezligi 150 m/s gacha bo 'lib, uzatiladigan 
quvvat 50000 kVt gacha yetishi mumkin; tashqi oMchamlari bir muncha 
kichik; tayanchlarga tushadigan kuch nisbatan kichik, FIK qiymati 
yuqori 0,97-0,98; uzatish soniga salbiy ta ’sir ko ‘rsatuvchi sirpanish 
hodisasi b o im ay d i; ishda ishonchli, chidamligi katta; uzatm a g‘ildirak- 
larini har xil metall, metallmas materiallardan tayyorlash mumkin.
Bir pog‘onada uzatish sonining qiymati chegaralangan bo 4lib 
umax-1 2 ,5 gacha b o ‘lishi mumkinligi, tayyorlashi nisbatan murakkabligi; 
katta tezlik bilan ishlavotganda shovqin chiqarish; yuqori aniqlikdagi 
tishli 
g ‘ildiraklam i 
tayyorlashning 
qiyinligi 
m azkur 
uzatmaning 
kam chiligi hisoblanadi.
K o‘rsatilgan 
kam chiliklarga 
qaramasdan 
m ashinasozlik 
va 
asbobsozlik sanoatida asosan tishli uzatm alar ishlatiladi.
Yuqorida qayd etilgan uzatmalardan eng ko‘p tarqalgani to ‘g ‘ri va 
qiya tishli silindrsimon uzatmalar, chunki bu uzatm alar ishda ishonchli, 
tashqi oMchamlari kichik, tayyorlash nisbatan yengil. Ishlash jarayonida 
harakatning yo'nalishini o ‘zgartirish zarur b o ‘lgan hollarda konussimon, 
chervyakli uzatmalar ishlatiladi.
48

---