Refleks yoyi. Refleks turkumlari

Nazorat savollari:

1. 
   Refleks deb nimaga aytiladi?
   
2. 
   Reflektor faoliyat qanday printsiplarga asoslanadi?
   
3. 
   Refleks vaqti yoki latent davri deb nimaga aytiladi?
   
4. 
   Monosinaptik reflekslar haqida nimalarni bilasiz?
   
5. 
   Polisinaptik reflekslar deb nimaga aytiladi?
   
6. 
   Refleks yoyi qanday qismlardan iborat?
   
7. 
   Refleks turkumlari haqida gapirib bering.
   

7-MAVZU: NERV MARKAZLARI VA ULARNING HOSSALARI.
REJA:

1. 
   Nerv markazlari xaqida tushuncha va ularning xususiyatlari, tormozlanish.
   
2. 
   Retsiprok va qaytar tormozlanish.
   
3. 
   Markaziy tormozlovchi sinapslar va mediatorlar. Presinaptik va postsinaptik tormozlanishlar.
   
4. 
   Nerv tizimini uyg`unlashtiruvchi va umumlashtiruvchi vazifalari. Dominantlik printsipi.
   

Tayanch so`z va iboralar: Nerv markazi, qo`zg`alishning divergentsiyasi va irradiatsiyasi, summatsiya, fazoviy summatsiya, vaqtli fazoviy summatsiya, okklyuziya, afferent tolalar, impuls, depolyarizatsiya, afferent impulslar, ritmlar transformatsiyasi, prolongatsiya, konvergentsiya, retsiprok (antogonistik) tormozlanish, presinaptik va postsinaptik tormozlanish, lateral tormozlanish, Renshou xujayralari.


Nerv markazlari xaqida tushuncha va ularning xususiyatlari, tormozlanish

Nerv markazi deb MNS ning turli bo`limlarida joylashgan va organizmning qat`iy bir vazifasini yoki reflektor aktni ruyobga chiqishini boshqarish uchun uyg`unlashgan neyronlar yig`indisiga aytiladi. Nerv markazi tushunchasi asosida ikki moddiy tuzilma va fiziologik ma`no yotadi. Tuzilishi jihatidan nerv markazi deganda nerv tizimining muayyan qism yoki bo`limlaridagi neyronlarning to`plami tushiniladi. Bunday xujayralar to`plami odatda murakkab bo`lmagan reflektor aktlarni bajarilishi uchun mas`uldir. Masalan, tizza refleksi, nafas olish, qusish, yo`talish kabi nerv markazlari. Fiziologik jihatdan nerv markazi deganda murakkab reflektor, ya`ni turli xil periferik a`zolar faoliyatini amalga oshirish uchun MNSning turli qism yoki bo`lim-laridagi neyronlar to`plamini vazifalari jihatidan bir-biri bilan bog`lanishi va birlashishi, uyg`unlashishi tushu-niladi. Masalan, ovqatlanish nerv markazi. Ma`lumki, ov-qatlanishda nerv markazini deyarli MNSning hamma bo`-limlarida joylashgan ko`p a`zolar (bezlar, mushaklar, qon tomirlar) ishtirok etadi. Nerv markaziy sinapslar orqali bog`langan millionlab neyronlar uyushmasini tashkil qiladi. Undagi neyronlar nihoyatda murakkab va qat`iy genetik dasturlashgan bog`lar yordamida aloqada bo`ladi. Ammo individlarning xayot faoliyatida shartli reflekslar hosil bo`lishi, o`rgatish jarayonida ayniqsa, postnatal rivojla-nishning dastlabki davrida neyronlararo yangidan -yangi dinamik bog`lanishlar va aloqalar shakllanadi.

SHakllangan shartli reflekslar yoki boshqariladigan vazifalar qanchalik murakkab bo`lsa, nerv markazining tu-zilishi va bu markazdagi neyronlarning o`zaro fiziologik ta`sirlari ham shunchalik murakkab bo`ladi. Ba`zi neyron-lar bir nechta vazifani va reflektor aktlarni boshqa-rishda ishtirok etadi. Nerv markazlari, retseptor maydon-lar bilan bog`lanishidan tashqari,o`zaro bog`langan bo`ladi. Ontogenezda shakllangan va nisbatan mustahkam bo`lmagan, harakatchan bog`lanishlar nerv markazi ishini o`zgartirishi mumkin. Bu esa MNSdagi bir markazni ikkinchi markazga ta`sir etishida katta rol o`ynaydi. Bir nechta nerv markaz-lari bitta vazifani bajarishi ham mumkin. Bunday bosh-qarishda ular bir-birini to`ldiradi. Nerv markazi MNS ning qanchalik yuqori bo`limida joylashgan bo`lsa, u shun-chalik yuksak mukammallikka ega bo`ladi, ya`ni tashqi mu-hitdagi o`zgarishlarga organizmning moslashuvini ta`min-laydigan aktlar juda ham aniq va zarur darajada o`zga-radi. Organizm bilan tashqi muhit o`rtasidagi nozik va aniq muvozanat ana shunday ta`minlanadi.
MNS ko`plab nerv markazlaridan tashkil topgan. Ular kirish va chiqish, ya`ni afferent va efferent qismlarga ega. Nerv markazining o`zida ham impulslarni tarqalishini ta`minlaydigan qisqa nerv tolalari ko`p bo`ladi. Nerv mar-kazlari o`ziga xos tuzilishga va faoliyatiga ega. Ular im-pul`slarni qayta ishlashini ta`minlaydi.
Nerv markazlari kuyidagi xususiyatlarga ega: 1) qo`z-g`alishni bir tamonlama o`tkazilishi. Nerv markazi qo`zg`a-lishni bir yo`nalish bo`ylab, ya`ni refleks yoyi yo`nalishida o`tkazadi. Nerv markazlari faoliyatining bu xususiyati neyronlararo sinapslarning xususiyatlariga bog`liq; 2) qo`zg`alishning divergentsiyasi va irradiatsiyasi. Afferent nerv orqa miyaga kirgach, shoxlanib turli neyronlar bilan sinaptik aloqa hosil qiladi. SHu sababli birdaniga af-ferent xabarlar MNSning turli bo`limlariga yetib boradi. Ularning sonini aniqlash qiyin. Masalan, motoneyron 3 dan 160 gacha tarmoq berishi aniqlangan. SHuning uchun bir neyron ta`sirlanishi natijasida hosil bo`lgan qo`zg`alish MNSning ko`p neyronlariga tarqaladi. Bu xodisani diver-gentsiya deb ataladi. Devergentsiya va juda ko`plab shoxlangan interneyronlar tufayli qo`zg`alish bir nerv markazidan boshqa nerv markazlariga tarqaladi. Bu esa irradiatsiyadan iborat. Irradiatsiya natijasida kuchli va biologik muhim qo`zg`alishlar MNSning ko`pgina neyronlariga o`tishi sababli boshqa nerv markazi motoneyronlari ham qo`zg`aladi; 3) Izchil va fazoviy summatsiyalar. Nerv markazlarini yakka, kuchsiz ta`sirotga kuchsiz, ammo takroriy kuchsiz va siyrak impulslarga kuchli javob qaytarish qobiliyatiga ega. Agar yakka ta`sirot juda ham kuchsiz bo`lsa, reflektor javob hosil bo`lmaydi. Ammo u ketma - ket, takroran ta`sir etdirilsa, ketma - ket qisqa intervalli impulslar ma`lum vaqt ichida nerv markazida jamlanadi va javob hosil bo`ladi. Bu xodisani ketma - ket yoki izchil summatsiya deb ataladi. Agar kuchsiz ta`sirot yonma-yon joylashgan bir xil retseptorlarning katta guruhiga bir vaqtda ta`sir etdirilsa, fazoviy summatsiya sodir bo`ladi. Summatsiya zaminida alohida neyronlarda hosil bo`layotgan maxalliy qo`zg`alishning nerv markazida jamlanishi yotadi. Izchil va fazoviy summatsiya tufayli nerv markazlarida harakat potentsialini vujudga kelishini qo`zg`alish hosil bo`lishini yengillashishi hodisasi bilan tushuntiriladi; 4) Okklyuziya. Bir nerv markazining har bir neyroniga o`zining afferent tolalaridan tashqari qo`shni markazning afferent tola-lari ham sinaps hosil qiladi. Bunday tuzilish nerv mar-kazlarida tiqilib qolish (okklyuziya) yoki, aksincha ularning o`tishini yengillashtirish hodisalarini rivojlanishiga sabab bo`ladi. Okklyuziya hodisasi - ikki nerv markazi afferentlarini bir vaqtda ta`sirlanishidan ko`zg`algan neyronlarning soni, ularning alohida - alohida ta`sir-lanishidan ko`zg`algan neyronlarning arifmetik yig`indi-sidan kam bo`lishidir. Bu esa kutilgan umumiy javobni kamayishiga olib keladi. Masalan, markazning afferent nervi ta`sirlansa birinchi va ikkinchi qatorlardagi neyronlarning hammasida, ikkinchi nerv ta`sirlansa uchunchi va ikkinchi qatorlardagi neyronlarda pog`ona usti qo`zg`alishi hosil bo`ladi. Agar bu ikkala afferent nerv birdan barobariga ta`sirlansa, faqat uchunchi qatordagi neyronlardagina pog`ona usti qo`zg`alishi hosil bo`ladi. Demak, afferentlar alohida - alohida ta`sirlanganida esa 4 ta neyronda qo`zg`alish hosil bo`ladi. SHu sababli umumiy javobning motoneyroni kutilganiga nisbatan kam bo`ladi.Engillashtirish xodisasi ham bo`ladi. Bunda aksincha, ikki afferent tola bir vaqt ta`sirlanganda ko`zg`algan neyronlarning soni, ularni alohida ta`sirlanishidagi ko`zg`algan neyronlar arifmetik yig`indisining ko`p bo`-lishligi bilan harakterlanadi; 5) qo`zg`alishni kechiktirib o`tkazilishi. Refleks vaqti retseptorda qo`zg`alishning hosil bo`lishi uni afferent va efferent nervlar hamda ularga bog`liq sinapslar orqali o`tkazilishi bilan bog`liq bo`ladi. Nerv markaziga kelgan qo`zg`alish sinapslar orqali uning neyronlariga sekin o`tkaziladi. CHunki mediator ajralish va postsinaptik membrana retseptoriga ta`sir qilib, uning kutublarini o`zgarishi (depolyarizatsiya) uchun muayan kechiktirib o`tkaziladi; 6) Ritmlar transforma-tsiyasi. Nerv markazi xujayralari ularga keladigan im-pul`slarning ritmini o`zgartirish (trantsfarmatsiyalash) qo-bilyatiga ega. Nerv markazidagi neyronlarning ba`zilarida ta`sir ritmiga monand, ba`zilarida kamroq, uchinchilarida esa ko`proq impulslar hosil bo`ladi. Bu xol neyronlar-ning va sinapslarning labilligiga bog`liq. Nerv markazla-rida ta`sir ritmga solinadi i trantsfarmatsiya qilinadi va impulslar ishchi a`zolarga o`tkaziladi; 7. Ta`sirot izi qo`zg`alishning prolongatsiya. Reflektor javobning davomi etish ko`zg`atgichning ta`sir qilish muddatiga mos kelmaydi. Refleksning davom etishi ko`zg`atgichning ta`siri qilishi muddatidan ko`proq bo`ladi. Javob ko`zg`atgich ta`siri tuga-ganidan so`ng yoki tugagach, ko`p vaqt o`tsa ham davom etishi mumkin. Ko`zg`atgich ta`siri tugashi bilan javobni tugamas-ligi sinapslarning qo`zg`alishni o`tkazish xususiyati va afferent signallarini bir vaqtda kelmasligi bilan tu-shintiriladi. Ta`sir tugagach biroz kuzatiladigan javobi kuzatgich ta`sir izi javobi deb ataladi. Refleksning ko`z-g`atgich ta`siri tugagach o`zoq vaqt davomida qo`zg`atilishni saqlanishi javobni cho`zilish prolongatsiyasi deb ataladi. Javobining cho`zilishini o`zayishini postsinaptik poten-tsial uzoq vaqt saqlanishi va qo`zg`alishini zanjir kabi bog`langan neyronlarning aylanib: xalqasimon tarqalishi bilan tushintiriladi. Bu hodisa informatsiyalar izini qayta ishlab mustahkamlash va ayniqsa xotira uchun katta ahamiyatga ega; 8) Konvergantsiya va umumiy oxirgi yo`l. Nerv markazi neyronlarni bir necha ming aksonlari bilan tutashadi. Bitta neyrondan aksonlarning 6 ming tarmog`i (kollaterali) tugaydi. SHuning uchun nerv markazlarida turli neyronlardan keladigan qo`zg`alishning yig`ilishi kuzatiladi. Bu xodisani konvergentsiya deb ataladi. Nerv markazi MNSning turli bo`limlaridan periferik retsep-torlardan va ko`zg`atuvchi yoki tormozlovchi sinapslardan tegishli impulslarni qabul qilib oladi. Masalan, orqa miyaning Mator neyroni afferent nervdan, orqa miyaning boshqa tizimlaridan, yarim sharlar po`stlog`idan, miyaning boshqa segmentlaridan, yarim sharlar po`stlog`idan, miya yadrolaridan, retikulyar formatsiyadan impulslarni qabul qilib oladi. Konvergantsiya sababli har xil neyronlardan kelayotgan impulslar summatsiya qilinadi va shu sababli tegishli javob paydo bo`ladi. Masalan, oyoq mushagini nervlantiruvchi motoneyrondan piramidaga o`tkazuvchi nerv yo`lining tolalari, ekstrapiramida nerv yo`llari, miyacha, retikulyator formatsiya va boshqa tuzilmalardan kelgan nerv impulslari yig`iladi, konvergantsiya qilinadi. Ular im-pul`slarni turli reflektor harakatlarini ta`minlovchi ishchi a`zoga (masalan mushakka) uzatadi. Motoneyron MNS ning turli bo`limlaridan keladigan impulslarni effek-torga o`tkazadigan umumiy oxirgi yo`l xisoblanadi. Agar turli refleks hosil qiladigan ta`sir bitta motoneyronga yo`naltirilsa va umumiy oxirgi yo`l bitta bo`lsa, bu yo`lni egallash uchun reflekslar kurashi boshlanadi va bir ref-leks ikkinchisini tormozlaydi. Umumiy oxirgi yo`lni egallash uchun kurash asosida sodir bo`ladigan reflekslarni antagonistik reflekslar deb ataladi; 9) Nerv markazining tonisi. Maxsus tonus. Maxsus ta`sir berilmagan vaqtda MNSning bioelektrik aktivligi borligini xisobga olish natijasida nerv markazining neyronlari to`xtovsiz ravishda impulslar hosil qilish xususiyatiga ega ekanligi ma`lum bo`ldi. hosil bo`lgan impulslar ishchi a`zolariga o`tkaziladi. Nerv maarkazining doimo ko`zg`algan xolatida bo`lishligi uning tonusi deb ataladi; 10) Nerv markazining labilligi. Nerv tolalarida qo`zg`alish nerv markazidagina nisbatan tez hosil bo`ladi va tez yo`qoladi. Bu xol nerv tolasiga nasbatan sinaps labilligini yuqoriligiga bog`liq. Markazdagi har xil neyronlarning labilligi bir xil emas. Masalan, orqa miyaning motor neyroni impulslarni soni-yasiga 200 - 300 tasini o`tkazsa, kantakt neyron esa 1000 tagacha o`tkazadi. Interneyronlarning labilligi efferent neyronnikiga qaraganda ancha past bo`ladi; 11) Nerv mar-kazining ishiga kimyoviy moddalarning ta`siri. Nerv mar-kazlari qonning to`qima suyuqligini kimyoviy tarkibidagi o`zgarishlariga nisbatan juda ham sezgir. Kislorod bilan ta`minlanishning pasayishi nerv markazining qo`zg`aluv-chanligini yo`qolishiga olib keladi. Turli nerv markazla-rining kimyoviy moddalar ta`sirini sezish qobiliyati bir xil emas, kislorod kelishi kamaygach yoki to`xtagach 5 - 6 daqiqadan so`ng miya po`stlog`ining, 15 - 20 daqiqadan keyin miya ustunining, 20 - 30 daqiqa o`tgach, orqa miyaning nerv xujayralari xalok bo`ladi. Zaharli moddalar nerv markaziga turlicha ta`sir qiladi. Strixnin tormozlovchi sinapslar ishini to`xtatib, nerv markazining qo`zg`aluvchan-ligini oshiradi, xloroform esa avval qo`zg`aluvchanlikni oshirib, so`ngra pasaytiradi. Apomorfin qusish markazini, dobelin nafas markazini, korozol harakat nerv markazini ko`zg`atadi; 12) Nerv markazining plastikligi. Nerv markazi o`zining vazifasini tana a`zosini vazifasiga bog`liq ravishda o`zgartirishi mumkin. Bu qobiliyat markazining plastikligi deb ataladi. Masalan, itning diafragma va oyoq mushagiga keluvchi motor nervlarini kesib, ularni almash-tirib bir - biriga ulansa, ya`ni miyadan chiqqan diaf-ragma nervini oyoq Matori nerviga, miyadan chiqqan motor nervini esa diafragmaga ulansa ularning faoliyatlari to`liq tiklanadi, chunki motor va diafragma nervlari o`zlariga xos bo`lmagan yangi vazifani bajara boshlaydi; 13) Nerv markazining toliqishi. Nerv markazlari toliqish xususiyatiga ega. Ularning toliqishi afferent nervlar uzoq vaqt davomida ta`sirlanganda reflektor javobini asta - sekin susayishi, keyincharoq esa bo`tunlay to`xtab qolishi bilan ifodalanadi. Masalan, bironta afferent nerv tola uzoq vaqt ta`sirlanganidan keyin mushak zaif qisqarishi yoki qisqarmay qolishi bilan, shu mushakni nervlantiruvchi efferent (motor) nerv ta`sirlansa, mushak yana qisqara boshlaydi. Demak, toliqish refleks yoyining faqat markaziy bo`limida sodir bo`ladi. Markaziy sinaps-larda qo`zg`alishning uzatilishini buzilishi, mediatorlar va energetik manbalarini kamayishi toliqishning asosiy sabablari deb xisoblanadi.