Режа : Асосий воситаларнинг туркумланиши, баҳоланиши ва ҳисобга олиш вазифалари

3.Асосий воситалар (эскириши)амортизациясини ҳисобга олиш
Асосий воситалар ишлаб чиқариш жараёнида ва табиат кучлари таъсирида секин-аста эскириб боради. Ўзининг қийматини ишлаб чиқарилаётган маҳсулот ёки бажарилаётган иш қийматига секин-аста ўтказади. Улар икки хил– жисмоний ва маънавий эскиради. Объектнинг фойдаланиш жараёнидаги эскириши жисмоний эскириш деб юритилади. Асосий воситаларнинг маҳсулот қийматига ўтказилган қисми уларни қайта тиклаш манбаи ҳисобланади. Маҳсулот ёки бажарилган иш таннархига ўтказиб бориладиган асосий воситалар эскирган қисмининг қиймати амортизация ёки амортизация ажратмаси деб аталади. Амортизация суммаси объектининг дастлабки қийматини қайта тиклаш ва капитал таъмир билан боғлиқ харажатларни қоплаши лозим. Амортизация, аввало, оддий такрор ишлаб чиқаришни, яъни асосий воситаларнинг дастлабки қиймати тўла тикланишини таъминлайди. У маълум даражада кенгайтирилган такрор ишлаб чиқариш манбаи бўлади. Чунки эскирган ускуналар ўрнига янги, юқори меҳнат унумдорлигини таъминлайдиганларни сотиб олинади. Бу, ўз навбатида, меҳнат унумдорлигининг ошишига, таннарх ва умуман капитал ҳаражатларининг камайишига олиб келади. Амортизация суммаси аввал белгиланган меъёр асосида аниқланади. Бу меъёр асосий воситаларнинг жисмоний ва маънавий жиҳатдан эскириши фоизига мувофиқ келади. Асосий воситаларнинг амортизация ажратмаси ҳар ойда белгиланган меъёр асосида ҳисобланади. У объектнинг дастлабки қийматига нисбатан маълум фоизда белгиланган. Уй-жой бинолари буйича амортизация фақат капитал таъмир харажатларини қоплаш учун ажратилади. Янги уй жой бинолари қуриш билан боғлик сарфлар эса капитал қуйилмалар ҳисобидан амалга оширилади. Эҳтиёждаги машина, ускуна ва транспорт воситалари бўйича амортизация фақат улар қийматини тўла тиклаш учун ажратилади. Асосий воситаларнинг эскириши республика хукумати қарори билан тасдиқланган асосий фондлар гуруҳлари бўйича амортизация ажратмасининг ягона меъёри бўйича ҳар ойда ҳисобланади.
Амортизация ажратмаси қуйидаги асосий воситалар бўйича ҳисобланмайди: - маҳсулдор моллар; - кутубхона фонди; - умумий фойдаланишдаги автомобил йуллари ва ҳокимият қарамоғидаги шахар ободонлаштириш иншоотлари тўлиқ амортизация ҳисобланган асосий воситалар бўйича; - белгиланган тартибда консервацияга ўтказилган фондларга амортизация ажратмаси хисобланмайди .
Тўлиқ амортизация ҳисобланган асосий воситалар бўйича маҳсулот реализацияси таркибида корхона олган амортизация ажратмасининг суммаси асосий воситаларнинг оборот маблағларга айланиши деб қаралади ва 5110-«Хисоб-китоб счёти» кредитидан корхона хоҳиши бўйича фойдаланилади. Маълумки, асосий воситалар узоқ муддат фойдаланишда бўлади, улардан фойдаланиш муддати бу активлар фойда келтирадиган ҳисобот даври мобайнида тенг равишда таксимланиши керак. Бу жараён асосий воситалар буйича эскириш ҳисоблаш ёки амортизация деб аталади. Ҳозирги вақтда амортизация(эскириш) ҳисоблашнинг қуйидаги учта усули мавжуд:
1. Қийматни бир текисда(тўғри чизиқли) ҳисобдан чиқариш усули.
2. Бажарилган ишлар ҳажмига пропорционал равишда амортизация (эскириш)ҳисоблаш усули(ишлаб чиқариш).
3. Тезлаштирилган ҳисобдан чиқариш усули:
а) сонлар йиғиндиси бўйича қийматни ҳисобдан чиқариш усули; б) қолдиқни камайтириш усули.Амортизация(эскириш) ҳисоблашнинг биринчи усулида, номидан ҳам маълум бўлиб турибдики, объектнинг амортизацияланадиган қиймати унинг хизмат қилиш муддати даври мобайнида бир текисда ҳисобдан чиқарилади, яъни амортизация суммаси объект хизмат муддати ҳар бир йилига бир хил суммада ҳисобланади. Шунинг учун ҳам бу усул бир текисда ҳисобдан чиқариш усули деб номланади. Мисол. Енгил автомашинанинг бошланғиш қиймати20 минг сўм деб фараз қилайлик. У 5 йил фойдаланишда бўлади ва фойдаланиш муддати охиридаги қолдиқ қиймати 2 минг сўм. Бу ҳолда ҳар йиллик амортизация суммаси амортизацияланадиган қийматининг 20% ини ташкил қилади:
5 - 100 100 х1
1 - Х Х= ________________ = 20%
5 Объектнинг йиллик амортизация суммаси бир текис ҳисобдан чиқариш усулида 3600 сўмни ташкил қилади:
Бошланғич қиймат – қолдиқ қиймати 20000 - 2000 ________________________________ = ________________________ = 3600 сўм
Хизмат қилиш муддати Хизмат қилиш муддати Амортизация(эскириш) ҳисоблашнинг иккинчи усули бажарилган ишлар ҳажмига мутонасиб равишда амортизация ҳисоблаш деб номланади. Бу усулда ўз номига кўра, амортизация ҳисоблашда объектнинг хизмат қилиш муддати эмас, балки бажарган иш ҳажми асос қилиб олинади. Мисол. Фараз қилайлик, юқорида сўз юритганимиз енгил автомашинанинг бутун хизмат қилиш муддати давомидаги юриш ҳажми60 минг км. У ҳолда ҳар бир километр учун амортизация ҳаражатлари қуйидагича аниқланади: Бошланғич қиймат– қолдиқ қиймати 200.000 - 20.000
________________________________ = ________________________ = 3.
Бажарадиган иш ҳажми 60.000 Демак, ҳар бир босилган километр учун амортизация харажатлари3 га тенг. Ишлаб чиқариш усулида ҳисобланган амортизациялар Бошланғич Юриши Йиллик Жамғарилган Баланс
Асосий воситаларнинг таъмирланишини ҳисобга олиш Асосий воситалар вақти-вақти билан таъмирланиб турилади. Бу, ўз навбатида, улардан фойдаланиш муддатини узайтиради. Асосий воситалар таъмирланиши ҳисобининг вазифалари қуйидагилардан иборат: 1) бажарилган таъмирлаш ишларининг таннархи ҳамда ҳажмини тўғри ва ўз вақтида аниқлаш; 2) таъмирлаш билан боғлиқ ҳаражатларнинг маҳсулот ёки бажарилган иш таннархига тўғри ўтказилишини таъминлаш; 3) таъмирлаш ишлари учун ажратилган маблағдан тўғри фойдаланиши устидан назорат олиб бориш; 4) таъмирлаш ишларининг ўз вактида ва сифатли килиб олиб борилиши устидан назорат олиб бориш ва бошқалар.
а) таъмирлаш бўйича ҳамма ҳаражатларни вужудга келиш жараёнида ишлаб чиқариш харажатлари счётларига ёзиш; б) махсус резерв фонди ташкил килиш йўли билан. Резерв фондининг ташкил қилиниши асосий воситаларни таъмирлаш харажатларини йил давомида маҳсулот ва бажарилган иш, хизмат таннархига бир текис ўтказилишини таъминлайди. Корхонада таъмирлаш ишларини олиб бориш учун резерв Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги рухсати билан ташкил қилинади. Резерв суммаси ҳар ойда, корхона томонидан мустақил белгиланадиган норматив миқдорда маҳсулот таннархига қўшилади. Норматив беш йил муддатга қатъий белгиланган суммада ишлаб чиқилиши лозим ёки асосий воситалар дастлабки қийматига нисбатан фоиз кўринишида бўлади. Резерв суммасининг тўғри ташкил қилинганлиги ва ундан тўғри фойдаланиш вақти-вакти билан текширилиб турилади. Бу жараён смета, ҳисоб-китоб маълумотлари асосида амалга оширилади. Резерв суммаси8900-«Келгусида қилинадиган харажат ва тўловлар резерви» счётида ҳисоб килинади.
4. Асосий воситаларнинг ҳисобдан чиқарилишини ҳисобга олиш
Асосий воситаларнинг ҳисобдан чиқарилиши қуйидаги ҳолларда юз беради:
1) бошқа давлат корхоналарига юқори ташкилот рухсати билан қайта тақсимлаш тарзида нақд пулсиз берилиши;
2) бошқа корхона ва ташкилотларга сотилиши;
3) тўла эскириши, табиий офат натижасида ва бошқа сабабларга кўра ҳисобдан чиқарилиши.
Асосий воситаларнинг ҳисобдан чиқарилиши ОС-1 ва ОС-3, ОС-4 шаклларидаги қабул-топшириш актлари билан расмийлаштирилади. Реализация қилинган асосий восита объекти счётларда қуйидагича бухгалтерия проводкаси тузиш билан акс эттирилади:
Асосий воситаларнинг синтетик ҳисоби бухгалтерия ҳисобининг журнал-ордер шаклини қўлловчи корхоналарда13-журнал-ордерда юритилади. Унга0100- «Асосий воситалар», 0200-«Асосий воситаларнинг эскириши», 8300-«Устав капиталини ҳисобга олувчи счётлар» счётларнинг кредити бўйича ёзувлар қайд қилиб борилади.
Асосий воситаларни қабул қилиш ва ҳужжатлаштириш.
Корхонанинг асосий воситалар ҳаракатини ҳисобга олишда қуйидаги шакллардан фойдаланилади:
АВ-1 шакли. Асосий воситаларни қабул-топшириш далолатномаси. Далолатнома ҳар бир обект учун ёзилиб, бухгалтерияга берилади ва асосий воситани ҳисобга олиш инвентар карточкаларига ёзиш учун асос бўлиб хизмат қилади.
. Асосий воситаларни хужаликдан чиқариш ҳисоби.
Маҳсулот ишлаб чиқариш, ишларни бажариш ёки хизмат кўрсатиш ёхуд ташкилотни бошқариш учун фойдаланилмаётган асосий воситалар обектларининг қиймати бухгалтерия балансидан ҳисобдан чиқарилиши керак. Қуйидаги хўжалик оператсиялари натижасида асосий воситалар обектларининг қиймати корхона активлари таркибидан чиқиб кетади:
-реализатсия қилинганида;
-бундан буён фойдаланиш мақсадга мувофиқ эмаслиги сабабларига кўра ҳисобдан чиқарилганида;
-чет корхона ва шахсларга бепул берилганида;
-бошқа корхоналарнинг устав капиталига улуш сифатида қўшилганида;
-молиявий лизинг шартномасига кўра топширилганида;
-камомад ёки йўқотиш аниқланганида.
Асосий воситалар чиқиб кетганида уларнинг дастлабки қиймати асосий воситаларни ҳисобга оли шнинг тегишли ҳисобварақлари кредитидан 9210 -"Асосий воситаларнинг реализатсияси ва бошқача чиқиб кетиши" ҳисобварағи дебетига ҳисобдан чиқарилади. Асосий воситаларни четга сотишдан тушган тушум 9210-"Асосий воситаларнинг реализатсияси ва бошқача чиқиб кети ши " ҳисобварағи кредити бўйича 4890-"Бошқа шахсларнинг қарзлари -жорий қисми" ва 0990-"Бошқа узоқ муддатли дебиторлик қарзла ри" ҳисобварақлари дебети билан корреспонденсияда акс эттирилади. Асосий воситалар чиқиб кетганида улар бўйича ҳисобланган эскириш суммаси
0210-0290-ҳисобварақлари дебетидан 9210-"Асосий воситаларнинг реализатсияси ва бошқача чиқиб кетиши" ҳисобварағи кредитига ҳисобдан чиқарилади. Тўлиқ амортизатсия қилинмаган асосий воси таларнинг реализатсия қилинишидан кўрилган фойда (зарар) реализатсия қилинадиган асосий воситаларнинг бошланғич (тиклаш) қиймати, ҚҚС (фақат ҚҚС тўлов чилари учун) ҳамда сотиш харажатлари ва тушумларига тўғриланган, ойнинг 1 -санасига ҳисоблан ган эскириш ўртасидаги фарқ сифатида аниқланади.
Мисол. "Омад" ҳиссадорлик жамиятида май ойида компютер ҳисобдан чиқарилди:
баланс қиймати 120000 сўм, эскириш қиймати 30000 сўм.
Асосий воситанинг сотиш қиймати 80000 сўм. Молиявий натижани аниклаб, муомалага қуйидагича проводка берамиз:
♦ компютернинг сотиш қийматига:
Дт 4890-"Бошқа шахсларнинг қарзлари-жорий қисми" - 200000 сўм;
Кт 9210-"Асосий воситаларнинг реализатсияси ва бошқача чиқиб кетиши" -200000 сўм.
♦ баланс қиймати ҳисобдан чиқарилди:
Дт 9210-"Асосий воситаларнинг реализатсияси ва бошқача чиқиб кетиши" -120000 сўм;
Кт 0130-"Машина ва жиҳозлар" - 120000 сўм.
-эскириш қиймати ҳисобдан чиқарилди:
Дт 0230-"Машина ва жиҳозларнинг эскириши"- 30000 сўм;
Кт 9210-"Асосий воситаларнинг реализатсияси ва бошқача чиқиб кетиши"-30000 сўм.
ҚҚС ҳисоблаб ёзилди. ҚҚС суммаси асосий воситаларнинг шартномавий
қиймати ва қолдиқ қиймати ўртасидаги фарқдан аниқланади. Солиққа тортиладиган
база 200-(120-30)= 110000 сўмдан иборат;
ҚҚС= 110000х20/100=22000 сўм;
Дт 9210-"Асосий воситаларнинг реализатсияси ва бошқача чиқиб кетиши" -22000 сўм;
Кт 6410-"Бюджетга тўловлар бўйича қарзлар" - 22000 сўм.
Асосий воситани сотишдан фойда олинди (200000+30000-
120000-22000)=88000 сўм:
Дт 9210-"Асосий воситаларнинг реализатсияси ва бошқача чиқиб кетиши"-88000 сўм;
Кт 9310-"Асосий воситаларнинг реализатсияси ва бошқача чиқиб кетишидан
фойда" - 88000 сўм.
Тўлиқ амортизатсия қилинган асосий воситаларни бепул беришдан кўрилган зарарлар мазкур асосий воситаларнинг бошланғич (тиклаш) қиймати ҳамда бер илган ойдан олдинги ойнинг 1-санасига ҳисоблаб ёзилган ва бераётган тараф томонидан
тўланадиган ҚҚС суммасига кўпайтирилган эскириш ўртаси даги фарқ сифатида аниқланади.