Reja: Aminlar. Nomlanishi, turlari, olinishi

Metilamin Sirka kislota Metilammoniy ioni Atsetat ioni
Ammoniy tuzlariga natriy gidroksid ta’sir ettirilganda erkin aminlar hosil bo’ladi.

Metilammoniy ioni Gidroksid ioni Metilamin Suv
Aminlar kuchsiz asoslar, ammo sinf sifatida hamma neytral molekulalarga nisbatan kuchli asoslardir. Muhim ahamiyatli, yaqinliklari ushbu ma’lumotlardan kelib chiqadi.

1. 
   Alkinaminlarni asosliligi ammiakdan ozroq kuchli
   
2. 
   Alkilaminlarni o’zaro asosliligi farqi juda kichik
   
3. 
   Arilaminlar asosliligi ammiak va alkilaminlardan ancha kuchsiz. Ularning asoslilik doimiysi 10⁶ darajadan kamroq, xuddi shunga o’xshash alkilaminlarga nisbatan.
   

Ammiak, birlamchi, ikkilamchi hamda uchlamchi alkilaminlarni asosliligini farqi ulardagi molekulalarni o’zaro fazoviy va elektron effekti hamda konyugirlangan kislotalarni solvatlanishidir. Umuman ushbu effektlar kuchsiz va ko’pchilik aminlarni asosliligi deyarli o’xshash.
Arilaminlarni asosliligi ammiak va alkilaminlarga nisbatan deyarli million marotaba kuchsizroq.
Siklogeksilamin suv bilan ta’sirlashganda asosga o’xshab manfiy muvozanat hosil qiladi.
Siklogeksilamin Suv Siklogeksilammoniy Gidroksid ion ion
Anilinni yakka jufti delokallashganligi sababli u juda kuchsiz asos va azotni yakka juftlari siklogeksilamindagiga nisbatan kuchli tortib turadi. Agar proton donori kuchli kislota bo’lsa arilaminlar mutlaqo protonlangan bo’lishi mumkin.

Anilindagi elektron juft xalqadagi delokallashgan π –tizimi barqaror bo’lib, azotning elektron zichligini kamaytiradi.
Anilin efir eritmadan 1 molyarli xlorid kislotada ekstraksiyalanadi, chunki ushbu sharoitda u anilinni suvda eriydigan ionli tuzini hosil qiladi. Muammo: Keltirilgan ikkita aminlarni K_a qiymatlari 40,0 farq qiladi. Qaysi asos kuchliroq? Nima uchun? Ularni tuzilish ko’rinishini modelda o’rganing. Ikkala azotdagi zaryadni hisoblang?

Tetragidroxinolin Tetragidroizoxinolin
Arilamindagi aminoguruhni ikkinchi aromatik halqa bilan konyugirlanganligi uning asosliligini kamaytiradi. Difenilamin uchinchiga nisbatan xatto asosliligi anilinga nisbatan 6300 marta kam, vaxolanki tirfenilamin boshqalariga nisbatan ozgina asosli, uning asosliligi anilinga nisbatan 10⁸ marta kam va ammiakka nisbatan esa 10¹⁴ marta kam.
C₆H₅NH₂ (C₆H₅)₂NH (C₆H₅)₃N
Anilin Difenilamin Trifenilamin
Asosan, aromatik xalqaning elektron beruvchi o’rinbosarligi arilaminlarni asosliligini kam oshiradi. Shunday qilib, para xolatdagi elektron-beruvchi metil guruh anilinni asoslililigini 5-6 marta oshiradi (1pK dan kam qism). Elektron qabul qiluvchi guruhlar asoslikni-
kamaytiradi va ko’proq ta’sir etadi. P-triftormetilguruh anilinni asosliligini 200 ga va p-nitroguruh esa 3800 ga ko’paytiradi. p-nitroanilin holatida rezonansni o’zaro ta’sir etish turi ko’rsatadiki amin guruhini ajralmagan elektorn jufti atroflicha keng delokallanadi.

p- nitroanilinni delokallashgan elektroni
Muammo: Keltirilgan asoslarni har biri anilindan ancha kuchsizroq. Rezonans mavjudligini isbotini, har bir holatda o’rinbosarlarni ta’siri tushuntirib beradi.
(a) o-sianoanilin (b) aminoatsetofenon

Echim namunasi: Sian o’rinbosarlar kuchli elektron-qaytaruvchi. Aromatik halqada aminoguruhga orto-xolatda bo’lsa, sianguruh o’rinbosarligi delokallanishini oshiradi, aminni yakka-juft elektronlari bevosita o’zaro rezonanslanib, sian o’rinbosarlarni delokallanishini oshiradi, aminni yakka juft elektronlari bevosita o’zaro rezonanslanib, sian o’rinbosarni delokallanishni oshiradi.

Aminoguruh protonlanganda, bu rezonans barqarorligini yo’qotadi va shu sababli o-siananilin anilindan kuchsiz asos.
Murakkab o’rinbosarli kuchli elektron beruvchi guruhli diaminlarni asosliligi shunga qaramasdan arilaminlarnikidan ko’proq. Hozirdagidek, eslatma, anilin p-nitroanilindan 3800 marta kuchli; shunga qaramasdan uni asosliligi 10⁹ marta 2,4 dinitroanilindan katta. Uning amaliy ahamiyati shundaki arilaminlarni ikki yoki ko’proq kuchli elektron beruvchi guruhlari ko’pincha efir eritmasidan suyultirilgan kislota eritmasiga ekstraksiyalashga layoqatli emas.
Aminlar organik asoslar bo’lib, ularning kimyoviy xossalari ammiaknikiga o’xshaydi. Aminlar yonishi bilan ammiakdan farq qiladi. Aminlar ammiak kabi mineral kislotalar bilan tuzlar hosil qiladilar. Ular atsillash va alkillash reaksiyalarga kirishadi.

1. 
   Aminlarni oksidlanishi
   
   18. 
       – NH2+O2 СО2 + N2+ Н2О
       
2. 
   Suvning ta’siri
   
   18. 
       – NH₂+ Н₂О [RNH₃]OH 3. Kislotalarni ta’siri:
       

R – NН₂+ НСl [RNH₃] Сl
Aminlarning HNO₂-nitrit kislotaga munosabatiga e'tibor bering!
Bu reaksiya yordamida aminlarning tuzilishi aniqlanadi. Birlamchi aminlar HNO₂ ta'sirida spirt, azot va suvga parchalanadi. Ikkilamchi aminlar nitrozaminlar hosil qiladi, uchlamchi aminlar HNO₂ ga chidamli bo’lib, faqat tuz hosil qiladi:
R – NH₂ + HONO → R – OH + N₂ + H₂O
R – NH + HONO →R – N – NO + H₂O
| |
R R
Aromatik aminlarning kimyoviy xossalari molekuladagi aminoguruh bilan benzol xalqasining xossalarini o’z ichiga oladi. Anilin molekulasidagi –NH₂ guruhi ikkinchi elektrofil zarrachani orto- va para- xolatga yo’naltiradi. Bunda xalqadagi o- va p- vodorodlar hisobiga elektrofil o’rin olish reaksiyalari: galogenlash, nitrolash oson ketadi.

Br 2,4,6 –tribromanilin