Reja: Bilish nazariyasining predmeti va o‘ziga xos xususiyatlari

Isbotlash va rad etish. Fanning u yoki bu qoidasining haqiqiyligi yoki 
soxtaligi, aniq-ravshan ko‘rinib turmaydi. Faqat eng sodda mulohazalar o‘zining 
haqiqiyligini tasdiqlash uchun sezgi idrokidangina foydalanishni talab qiladi: 
ko‘rsatish mumkin bo‘lgan narsani isbotlashning hojati yo‘q. Fanning aksariyat 
qoidalari sezgi a’zolari orqali bilish darajasida va boshqa haqiqatlardan alohida 
emas, balki mantiqiy tafakkur darajasida, boshqa haqiqatlarga bog‘langan holda, 
ya’ni isbotlash yo‘li bilan haqiqiy deb qabul qilinadi. Isbotlash – ilmiy 
tafakkurning muhim vositasi. Har qanday isbotda tezis, isbotlash uchun asoslar 
(dalillar) va isbotlash usuli mavjud. Haqiqiyligi yoki soxtaligi isbotlash yo‘li 
bilan aniqlanayotgan qoida tezis deb ataladi. Tezisning soxtaligini aniqlash – rad 

---

etish deb ataladi. Isbotlashda foydalanilayotgan va isbotlanayotgan tezisning 
haqiqiyligini ko‘rsatayotgan barcha qoidalar asoslar yoki dalillar deb ataladi. 
Asoslar va dalillar ishonchli dalillar haqidagi qoidalar, ta’riflar, aksiomalar va 
ilgari isbotlangan qoidalardan tashkil topadi. 
Yolg‘on haqiqatning qarama-qarshisi. YOlg‘on odatda noto‘g‘riligi ayon 
bo‘lgan tasavvurlarni bila turib haqiqat darajasiga ko‘tarish sifatida 
tushuniladi. YOlg‘on kundalik va ijtimoiy hayotda keng tarqalgan bo‘lib, 
odamlar o‘zaro aloqa qiluvchi hamma joyda uchraydi; u individlar va ijtimoiy 
guruhlar manfaatlarining «uchrashuvi» yuz beradigan har qanday insoniy 
munosabatlar funksiyasidir. Gap yolg‘on mavjud yoki mavjud emasligida emas 
(oddiy hayot tajribasi uning mavjudligidan dalolat beradi), balki har bir muayyan 
holda uning ulushi qanchaligidadir. Beruniy fikricha, «SHunday kishilar 
bo‘ladiki, ularning tabiatiga yolg‘on xabar tarqatish o‘rnashib qolib, go‘yo unga 
shu vazifa yuklatilgandek bo‘ladi va yolg‘on xabar tarqatmasdan turolmaydi... 
Ba’zan kishi yolg‘on xabar tarqatuvchiga taqlid qilib, bilmasdan yolg‘on xabar 
tarqatadi. Bu xabarchilar birinchi marta ataylab yolg‘on xabar tarqatgan kishi 
bilan eng keyin yolg‘on xabarni eshituvchi oralig‘ida vositachi bo‘ladilar. 
YOlg‘onchilik kishini adolatdan yuz o‘girtiradi,zulm, yolg‘on guvohlik, 
omonatga xiyonat qilish, boshqalar mulklarini hiyla bilan bosib olish, o‘g‘irlik, 
dunyo va xalqning buzilishiga sabab bo‘ladigan boshqa yomon xulqlarni kishilar 
yaxshi qilib ko‘rsatadilar»
22
. Beruniy insonni rostgo‘ylik qolib, yolg‘onchilik 
yo‘lidan yurmasligi, boshqalarga yaxshilik qilish, yaxshilik qilish imkoniyati 
bo‘lmasa, yaxshi tilaklar izhor qilishga chorlaydi. Rostgo‘ylik,odillik, Beruniy 
fikricha, yuksak ma’naviyat, go‘zal odob – axloq belgisidir. Insonning individual 
rivojlanish jarayonida yolg‘on bolada jazodan qutulib qolishga harakat qilish, 
kattalar o‘rnagi va shu kabilar orqali shakllanadi. Keyinchalik bunga jamiyat 
kuchliroq ta’sir ko‘rsatadi. Insonni bu tomonga itaruvchi omillar majmui orasida 
ehtiroslar, shu jumladan, muhabbat tobora kengroq o‘rin egallay boshlaydi. 
Muhabbat «sonsanoqsiz yolg‘onni vujudga keltiradi. Oshiq odam o‘zining 
narxini oshirish uchun yolg‘on so‘zlaydi, o‘z raqibining obro‘sini tushirish 

---

uchun, rashk o‘tini yoqish uchun... sovib borayotgan muhabbat otashini qayta o‘t 
oldirish uchun aldaydi, nihoyat, muhabbat yo‘qolgan holda yolg‘on gapiradi»
23
. 
YOlg‘on takabburlik, irodasizlik, muvaffaqiyatga intilish, pulga, hokimiyatga 
o‘chlik va hokazolar zaminida yuzaga keladi.