Reja: I. Kirish. Nariy haqida ma’lumot. II. Asosiy qism

Kimyoviy xossalari

Kovolent radiusi	189 pm
Ion radiusi	(+2) 134 pm
Elektromanfiyligi	0.89 (poling shkalasi bo’yicha)
Elektrod potensiali	-2,906 V
Oksidlanish darajasi	+2
Ionizatsiya energiyasi( birinchi electron)		502,5 kj/mol (5.21 eV)
Termodinamik xossalari
Zichligi (m.sh.)	3.5 g/mol
Erish harorati	728.85 ^oC, 1002 K
Qaynash harorati	1636.85 ^oC 1910 K
Erish issiqligi	7.66 kj/mol
Molyar issiqlik sig’imi	142 kj/mol
Molyar hajmi	39 mol/sm^3
Issiqlik o’tkazuvchanligi	(300K) 18,4 Vt/(m*K)
Struktura panjara shakli	Kubik, hajmiy markazlashgan
Panjara parametrlari	5.020 A
Bug’lanish issiqligi	142 kj/mol

Qo’llanilishi: Metall bariyni alyuminiy bilan qotishma shaklida asosan vakuumli asboblarda, gaz yutuvchi getter sifatida ishlatiladi. Sirkoniy bilan birgalikda bariy metallurgiyada, antikorrozion qo’shimcha sifatida metallar tarkibiga qo’shiladi. Bariy titanati esa keramik kondensatorlar tayyorlashda dielektrik sifatida, hamda, pyezoelektrik asboblar uchun ishchi material sifatida qo’llaniladi. Bariy ftoridni optika sohasida, linza va prizmalar tayyorlashda ishlatiladi. Pirotexnik vositalarga mushakbozlikda yashil rang hosil qilish uchun, bariy peroksidi qo’shiladi. Shuningdek, suvda erimaslik xossasiga ko’ra va odam organizmiga zararsizligi tufayli, bariy sulfat tibbiyotda oshqozon-ichak traktini rentgenoskopik tasvirini olishda qo’llaniladi.
Izotoplari. Tabiatda bariyning ¹³⁰Ba, ¹³²Ba, ¹³⁴Ba, ¹³⁵Ba, ¹³⁶Ba, ¹³⁷Ba, ¹³⁸Ba ko’rinishidagi yeti xil barqaror izotopi mavjud. Ular ichida ¹³⁸Ba eng keng tarqalgan bo’lib, tabiatdagi umumiy bariy miqdorining 71,66% ulushini tashkil qiladi. Shuningdek, bariyning uran, toriy va plutoniyning radioaktiv parchalanishi natijasida paydo bo’ladigan radioaktiv izotoplari ham ma’lum. Radioaktiv bariy izotoplari ichida nisbatan barqarori ¹⁴⁰Ba bo’lib, uning yarim yemirilish davri 12,7 sutkani tashkil qiladi.

Izatop	Atom massasi (m.a.b.)	Yemirilish jarayoni	Yarim yemirilish davri	Yadroviy spini
^130Ba	129,9063208	Qo’shaloq yemirilish	1.6(±1,1)*10^21 yil	0+
^132Ba	131,9050613	-	Barqaror	0+
^134Ba	133,19045084	-	Barqaror	0+
^135Ba	134,9056886	-	Barqaror	3/2+
^136Ba	135,9045759	-	Barqaror	0+
^137Ba	136,9058274	-	Barqaror	3/2+
^138Ba	137,9052472	-	Barqaror	0+
^140Ba	139,910605	ẞ^-	12,752 kun	0+
^141Ba	140,914411(9)	ẞ^-	18,27 daqiqa	3/2-
^142Ba	141,916453(7)	ẞ^-	10,6 daqiqa	0+

Asosiy qism:

BARIYNING BIRIKMALARI

Bariy birikmalari – barit BaSO₄ va viterit BaSO₄ sanoat ahamiyatiga ega. Bariy BaO bilan alyuminiyni birga qizdirish yoki BaN ni parchalash yoki suyuqlangan VaS12 ni elektroliz qilish yo’li bilan olinadi. Bariyning zichligi 3760 kg/m³, mineralogik shkala bo’yicha qattiqligi 1,25, Moos shkalasi bo’yicha 2, suyuqlanish temperaturasi 727^o, qaynash temperaturasi 1637^o. Bariy qo’rg’oshindan qattiqroq, ruxdan yumshoqroq. Bariy ishqoriy-yer metall, kimyoviy xossalari jihatdan kalsiy bilan stronsiyga o’xshaydi, lekin ularga nisbatan faolroq. Havoda tez oksidlanadi, qizdirilganda oson alangalanadi. Suvni shiddat bilan parchalab, bariy gidroksid hosil qiladi.
Ba + 2H₂O = Ba(OH)₂ + H₂
Bariy oksid-BaO rangsiz kristall modda bo’lib, havoda bariy qizdirib, BaO₂ olinadi, bu modda esa 700^o da O₂ ga ajraladi.Bariy kimyoviy juda faol bo’lganidan kerosin qatlami ostida saqlanadi. Galogenlar va oltingugurt bilan birikib, galogenidlar va sulfid – BaS, vadorod bilan birikib, gidrit – BaN₂ hosil qiladi. BaN₂ suv va kislotalar ta’sirida tez parchalanadi. Odatda ishlatiladigan Bariy tuzlaridan bariy xlorid va boshqa galogenidlar, bariy nitrat Ba(NO₃)₂, bariy sulfid BaS, bariy xlorat suvda yaxshi eriydi, bariy sulfat BaSO₄, bariy korbonat BaCO₃ va bariy xromat qiyin eriydi. Bariy ko’p qotishmalar tarkibiga kiradi. Ba- Ni qotishmasi radiolampalarda ishlatiladi, Ba- R qotishmasidan bosmaxona harflari tayyorlanadi. Ba’zi qotishmalar vakuumda gaz yutuvchi sifatida, yadro texnikasida u-nurlardan saqlovchi materiallar sifatida qo’llaniladi. Bariyning Ba(OH)₂, BaS12, Ba(NO₃)₂ birikmalari kimyoviy lab.da, BaCl₂ qishloq xo’jaligi zararkunandalariga qarshi kurashda, BaSO₄ xrustall shisha va oq bo’yoq ishlab chiqarishda, Ba(NO₃)₂ yashil olov chiqarishda ishlatiladi.
Bariy oksid kuchli asos xossasiga ega. U tosh tuzi kabi kristall tuzilishda bo’ladi. Bariy oksid ekzotermik modda ( ∆ H² = -558,1 kj*mol^-1). Uning suyuqlanish temperaturasi 1920^oC ga teng. Bariy oksid bariy karbonat yoki briy nitratni qizdirish yo’li bilan hosil qilinadi.

Texnikada bariy oksid olish uchun ko’pincha karbonat ko’mir bilan birga qizdiriladi:
Ba₂CO₃ + C = BaO + 2CO
Bariy oksid oq kukun modda, u,asosan, bariy gidriksid va bariy peroksid olishda ishlatiladi. Bariy oksid havoda qizdirilsa, kislorod bilan birikib bariy peroksid BaO₂ hosil qiladi :
2BaO + O₂ = 3BaO₂ + 159,1 kj*mol^-1
Bariy peroksid bilan magniy kukunidan tayyorlangan aralashma termitni yondirishga yonilg’i sifatida ishlatiladi.
Bariy oksid suvi bilan aralashtirilsa bariy gidroksid Ba(OH)₂ xosil bo’ladi. Bariy gidroksid ham huddi stronsiy gidroksid kabi qand sanoatida ishlatiladi.
Bariy gidroksid odatdagi sharoitda Ba(OH)₂ * 8H₂O holida kristallanadi. Bariy gidroksidning to’yingan eritmasi Barit suvi deb ataladi. U kuchli ishqor. Bariy sulfid litopon nomli oq bo’yoq olishda ishlatiladi:
BaS + ZnSO₄ → BaSO₄ + ZnS ( Litopon )

Litoponni xuddi qo’rg’oshin oq bo’yoq kabi olif moyga qorib ishlatiladi. Litopon vaqt o’tishi bilan qorayib ketmaydi, chunki u havodagi H₂S bilan reaksiyaga kirishmaydi.
Bariy tuzlari hosil qilish uchun homashyo sifatida bariy sulfat va bariy karbonatdan foydalaniladi.
Masalan, bariy xlorid olish uchun BaSO₄ va CaCl₂ ishtirokida ko’mir bilan qaytariladi:
BaSO₄ + 4C + CaCl₂ → BaCl₂ + 4CO + CaS
Bariy xlorid BaCl₂ * 2H₂O suvda yaxshi (0^o C da 100g suvda 59g) eriydi. Bariy bromid va bariy yodid ham suvda yaxshi eriydi (0^o da 100g suvda 98g BaBr₂ va 170g BaI₂). Ular har ikki molekula suv bilan birga kristallanadi.
Lekin bariy ftorid suvsiz kristallanadi (BaF₂ xolida). U suvda kam (10^oC da 100g suvda 0,17g BaF₂) eriydi.
Bariy sulfat suvda juda kam (20^oda 100g suvda 0,2mg) eriydi. Shuning uchun bariyning bor-yo’qligi SO₄^2- ionlari bilan va aksincha, sulfatlarning bor-yo’qligi Ba²⁺ ionlari bilan sinab ko’riladi.
BaSO₄ havoda o’zgarmaydi. Shuning uchun oq bo’yoq tayyorlashda ishlatiladi. U organik lok va bo’yoqlarga qo’shiladi, qog’oz tayyorlashda qo’llaniladi(qog’oz sirtini silliqlaydi). Bariy sulfat rentgennurlarini yutadi, shuning uchun oshqozon va ichaklarni roentgen nurlari bilan tekshirishda bemorga BaSO₄ dan tayyorlangan bo’tqa ichiriladi.