Режа Кириш Ўзбекистонда пенсия таъминоти тизими ўзига хос хусусиятлари ва ҳуқуқий асослари

5-жадвал
Жами аҳоли таркибида 60 ёш ва ундан катта ёшдагиларнинг улуши¹³
Млн,киши
Буюк Британия пенсия тизими уч босқичдан иборат ва иқтисодий жиҳатдан дунёда энг самарали тизимлардан бири ҳисобланади.¹⁴ Биринчи босқич хизмат даврига ва иш ҳақи миқдорига боғлиқ бўлмаган, пенсия ёшига етганда тўланадиган давлат пенсияси ҳисобланади. Иккинчи даражали пенсия тизими меҳнат стажига ва ишчининг иш ҳақи миқдорига боғлиқ давлат пенсияси ҳисобланади. Давлат пенсияси дастури аъзоси бўлишни хоҳламайдиганлар эса қўшимча пенсия таъминоти дастурларидан бирига қатнашишлари шарт ҳисобланади. Учинчи даража пенсия тизими эса Буюк Британияда машҳур бўлган нодавлат пенсия таъминоти ҳисобланади. Унда муҳим ролни суғурта компаниялари ўйнайди. Шахсий пенсия ишчилар ва иш берувчилар ўртасидаги жамоавий шартномаси асосида тузилади ва унга кўра ойлик маошдан белгиланган миқдорда пенсия ва нафақа тўловлари учун маблағ чегириб қолинади ва пенсия тўлови шакллантирилади. Таъкидлаш лозимки, хусусий пенсия тизимида иштирок этиш пенсияни юқори суммада олиш ва пенсия учун тўлов миқдорини аниқлаш имконини беради. Ҳозирги кунда Буюк Британияда пенсия ёши эркаклар учун 65 ёш, аёллар учун эса 60 ёш этиб белгиланган. 2018 йилга бориб аёллар учун пенсия ёшини 60 ёшдан 65 ёшгача, эркаклар ва аёллар учун пенсия ёшини 2020 йилга қадар 66 ёшгача ошириш, кейинги йилларда эса 68 ёшга ошириш режалаштирилмоқда. Меҳнат стажига келадиган бўлсак, 1945 йил 6 апрелгача туғилган эркаклар учун ва 1950 йил 5 апрелдан кейин туғилган аёллар учун пенсияга чиқиш учун меҳнат стажи 44 йил, 1950 йил 6 апрелгача туғилган аёллар учун 39 йиллик меҳнат стажига эга бўлиши тўлиқ давлат пенсиясини олиш учун асос бўла олади.
Канада пенсия тизими ўзининг тузилиши, ишлаш механизми билан жаҳонда энг профессионал пенсия тизимларидан бири ҳисобланади. Канадада пенсия тизими тўғрисида қонун 1695 йилда ишлаб чиқилган бўлиб, 1966 йил 1 январдан кучга кирган. Бу қонун федерал ҳукумат даражасида қабул қилинган бўлсада, лекин ҳар бир провинция ўз ижтимоий аҳволидан келиб чиқиб ўз қонунини ишлаб чиқишга рухсат берилган. Бироқ, ҳозирги кунда бу ҳуқуқдан фақат Канаданинг Квебек (Quebec) провинцияси фойдаланиш ҳуқуқига эга. Яна шуни ҳам таъкидлаш лозимки, Канадада давлат пенсияси бошқа пенсия турларидан солиқлардан озод қилинганлиги билан ажралиб туради. Канада пенсия тизими асоси уч элементдан иборат: Биринчиси – бу кексаликни таъминлаш дастури (Old Age Security program) ҳисобланиб, 1952 йилда жорий қилинган. Ушбу дастур бўйича кексалар умумий тартибда давлат бюджети маблағлари ҳисобидан пенсия билан таъминланади. Дастур доирасида 65 ёшга тўлган барча Канада фуқароларига, шунингдек, маълум вақт мобайнида Канадада яшаб келаётган ва меҳнат қилган барча кексаларга пенсиялар тўланади. Иккинчиси – бу Канаданинг асосий пенсия режаси бўлиб, 1960 йилда ташкил топган. Квебек провинцияси пенсия тизими билан деярли бир хил. Канаданинг мазкур пенсия режаси мажбурий умуммиллий дастур ҳисобланиб, иш берувчи ва ходим томонидан тенг миқдорда тўланадиган солиқлар ҳисобидан молиялаштирилади. Бунда давлатнинг ҳиссаси умуман мавжуд эмас. Учинчиси – бу ихтиёрий тартибдаги пенсия дастури ҳисобланиб, бунда хусусий пенсия фондлари муҳим рол ўйнайди. Хусусий пенсия фондлари иш берувчилар, касаба уюшмалари ёки саноат бирлашмалари томонидан молиялаштирилади, шунингдек, тижорат банклари, суғурта компаниялари ва шу каби молия институтлари томонидан ҳам бошқариладиган шахсий пенсия ҳисоблари мавжуд.
Хулоса
Хулоса қилиб айтганда, Ўзбекистонда пенсия таъминоти тизимини ислоҳ қилиш, уни тараққий эттириш мамлакатни ижтимоий-иқтисодий ривожлантиришдаги устувор вазифалардан бири ҳисобланади. Бугунги кунда мамлакатимизда ўтказилаётган ислоҳотлар барча жабҳаларни, жумладан, пенсия таъминоти тизимини ҳам қамраб олади. Чунки барча ислоҳотларнинг асл мақсади инсонга муносиб турмуш шароитларини яхшилаш, ижтимоий аҳволини яхшилашга қаратилгандир. Мазкур вазифаларнинг ижобий ҳал этилиши жамғариб бориладиган пенсия таъминоти тизимини ривожлантириш билан чамбарчас боғлиқдир. Нисбатан замонавий ва самарали пенсия тизимларидан бири жамғариб бориладиган пенсия тизими ҳисобланади. Бироқ, шуни таъкидлаб ўтиш зарурки, Ўзбекистонда жамғарма пенсия маблағларидан инвестицион йўналишларда фойдаланишда бир қатор муаммолар мавжуд ва жамғариб бориладиган пенсия тизимини ривожлантириш ва такомиллаштиришда қуйидаги вазифаларнинг ҳал этиш зарур ҳисобланади:
– пенсия ёшидаги одамларнинг даромадларини самарали ва адолатли тарзда сақланишини таъминлаш, тўланадиган пенсия бадаллари ва бериладиган пенсия миқдорлари ўртасидаги боғлиқлик даражасини ошириш, узоқ муддатли маблағлардан инвестицион йўналишларда фойдаланишни ривожлантириш ва шу орқали фуқароларни даромадларини янада ошириш мумкин бўлади;
– ижтимоий йўналтирилган имтиёзларнинг манзиллилигини таъминлаш мақсадида ишловчи пенсионерларнинг шахсий жамғариб бориладиган пенсия ҳисобварақларига ихтиёрий равишда йўналтириладиган суммаларига нисбатан солиқ солинадиган даромаддан бериладиган чегирмаларни бекор қилиш ушбу муаммонинг ижобий ҳал этилишини таъминлаши мумкин;
– аҳоли даромадларини ошириш орқали, банклардаги жамғармаларни кўпайтириш – аҳоли ўзининг ойлик маошидан жамғариб борадиган бўлса, қариганда ёки меҳнат қобилиятини йўқотганда жамғармаларидан келадиган ойлик даромадлари унинг эҳтиёжларини қисман қоплашига ёрдам беради. Бунинг учун эса биринчи навбатда аҳолининг пенсияга бўлган муҳтожлигини кескин қисқартириш-ҳар бир бўлажак пенсионерларнинг ўз тадбиркорликларини ташкил қилишга кўмаклашиш, яъни ҳар бир фуқаро расмий ишлаётган иши билан бирга узоқ муддат даромад келтирадиган кичик бизнес ва тадбиркорлик билан шуғулланиши мумкин бўлади;
– республикамизда пенсия тизимини молиялаштиришдаги ислоҳотларни бирданига амалга ошириб бўлмайди, уларни иқтисодий ва ижтимоий ислоҳотлар билан: бандлик; меҳнат бозори, аҳоли даромадлари, солиқ, молия ва кредит соҳасидаги ислоҳотлар билан биргаликда амалга ошириш самарали фаолиятни таъминлаши мумкин. Шундай қилиб, юқорида кўрсатилган устувор йўналишларни амалиётга тадбиқ этиш, биринчидан, пенсия жамғармаси молиявий барқарорлигини таъминлашга, иккинчидан, пенсионерларнинг иқтисодий фаровонлигининг ошишига, учинчидан илғор пенсия фондларига эга бўлган ривожланган ва ривожланаётган давлатлар пенсия тизимларидан андоза олишга ёрдам беради.
Хулоса ўрнида Ўзбекистонда давлат пенсия таъминоти авлодлар бирдамлиги моделига асосланганлигини, давлат пенсия таъминоти тизими ва жамғариб бориладиган пенсия таъминоти тизимларининг мавжудлигини ҳисобга олиб, хориж тажрибасини ўрганган ҳолда ўзимизнинг миллий пенсия тизимини ислоҳ этиш ҳар кунгиданда долзарб масала ҳисобланади. Бундан келиб чиқиб, Ўзбекистон давлат пенсия таъминоти тизимини такомиллаштириш мақсадида қуйидаги вазифаларни амалга ошириш мақсадга мувофиқдир. Булар:
 Фуқаролар қариганда уларни моддий жиҳатдан янада қўллабқувватлаш мақсадида хориж тажрибасини ўрганган ҳолда хусусий пенсия фондларини (давлат кафолати остида) ташкил қилиш мақсадга мувофиқ;
 Республикамизда фаолият кўрсатаётган акционерлик компанияларида аҳолининг кўпгина қисми бандлигини ҳисобга олиб, хорижий тажрибадан келиб чиқиб, ушбу тизимда меҳнат қилувчи ишчи-ходимларга маълум бир муддат ишлагандан сўнг уларга давлат пенсиясига қўшимча равишда ҳар ойлик устамалар белгилаш орқали корпоратив пенсияни жорий қилиш айни муддао. Масалан, бир ишчи 5 йилдан 10 йилгача бир компанияда меҳнат қилса, оладиган пенсия миқдорига нисбатан 10 фоиз устама ҳақ қўшиб бериш ёки 10 йилдан 15 йилгача меҳнат қилса 15 фоиз миқдорда ва шу каби йўл орқали амалиётга тадбиқ қилиш керак;
 Ҳозирги кунда жаҳон тажрибасига назар соладиган бўлсак, кўплаб тараққий этган мамлакатлар ёки МДҲ мамлакатларининг кўпчилиги пенсияга чиқиш ёшини оширишмоқда. Чунки, бир қанча омиллар сабаб (демографик, сиёсий, молиявий-иқтисодий инқирозлар ва б.) бу каби ислоҳотлар амалга оширилмоқда. Бизда ҳам ўртача умр кўриш ёшининг ошаётганлиги ёки пенсия ёшидан кейинги ҳаёт давомийлигининг юқорилигини ҳисобга олиб, пенсияга чиқиш ёшини ошириш яъни эркакларда 63 ёш ва аёлларда 58 ёш қилиш зарур деб ҳисоблайман. Бу эса Пенсия жамғармаси маблағларини тежалишига ҳам олиб келади.
Хулоса ўрнида айтиш мумкинки, ҳозирги даврда дунёнинг кўпгина иқтисодий жиҳатдан ривожланган мамлакатларидаги миллий пенсия тизимлари молиявий жиҳатдан чуқур инқироз ҳолатига тушиб қолган. У нафақат ижтимоий соҳада, балки давлатнинг сиёсий-иқтисодий асосларига ҳам таҳдид солаётган хавфга айланди. Йилдан-йилга ўсиб борувчи пенсия жамғармалари дефицити эса, ички ва ташқи давлат қарзлари ҳисобига қопланмоқда. Бизнинг фикримизча, Ўзбекистон пенсия тизимида давлат томонидан тартибга солиш механизмини такомиллаштириш қуйидагиларни ўз ичига олади: бошқариш, режалаштириш, инвестицияларни молиялаштириш, прогноз қилиш, солиққа тортиш, кредитлаш, ҳисобга олиш, молиявий назорат қилиш. Иккиланмасдан қайд этиш керакки, ушбу соҳа ҳолати ва тараққиёт даражаси мамлакат ривожланишини, аҳолининг турмуш даражасини оширишда ҳал қилувчи ўрин тутади. Амалга оширилган чуқур ислоҳотлар, уларнинг замонавий кўринишларининг амалиётга жорий этилиши, республикамизда ижтимоий таъминот масалаларининг тўғри ташкил этилганлигидан далолат беради. Айнан аҳолининг ижтимоий ҳимоялашнинг ҳуқуқий меъёрларига амал қилиниши ва Пенсия жамғармаси даромадларининг ҳозирги ҳолатини тадқиқ қилиш долзарб вазифалар қаторига киритилади. Пенсия таъминотининг самарали тизими ҳимоялашга бевосита муҳтож фуқаролар тоифасинигина эмас, балки иқтисодиётни энг юқори даражада ривожлантириш, жамиятнинг меҳнатга яроқли ҳар бир аъзосининг меҳнатини рағбатлантириш, ишлаб пул топа оладиган шароит яратишга ҳам мўлжалланган. Ушбу вазифаларнинг ижобий ҳал этилиши айнан Пенсия жамғармаси ривожига ва тараққиётига боғлиқ. Пенсия таъминоти тизимининг самарадорлиги маблағларни жалб қилиш ва аҳолини ижтимоий ҳимоялаш мақсадида ишлатилиш даражасини ифода этади. Пенсия жамғармалари фаолиятини тартибга солишнинг хорижий мамлакатлар тажрибалари кўрсатишича, бу борадаги асосий масалалардан бири – инвестицион жараёнлар ва инвестицион қарорлар қабул қилишда нафақат бюджет манфаатларини, балки суғурталанган шахснинг пенсия даромадини ошириш борасидаги манфаатларини ҳам инобатга олиш лозим.