Reja: Konstruksion materiallar fanining asosiy maqsad va vazifalari

Legirlangan asbobsozlik po‘latlari
Ayrim tur asboblarning ishlash sharoiti turlicha bo‘ladi, shu sababli har qaysi tur asbob uchun o‘z xossalari (sifatlari) jihatidan ayni sharoitga javob beradigan po‘lat ishlatish zarur.
Zarb berish, shtamplash va o‘lchash asboblari uchun ishlatiladigan po‘latga katta yuklanish tushadigan, metallni sovuqlayin, deformatsiyalashga mo‘ljallangan shtamplar uchun ko‘p legirlangan xromli po‘lat (masalan, tarkibida 2,0 – 2,2 % S va 11,5 – 13,0 % Sr bo‘lgan X12 rusumli po‘lat ishlatiladi, bu po‘lat toblanib, so‘ngra bo‘shatilgandan keyin uning qattiqligi oshadi (HRC=60  62) va yeyilishga chihamliligi katta bo‘lgan talablar qo‘yiladi.
Katta yuklanish bilan ishlaydigan, metallni qizdirilgan holda deformatsiyalash (qizdirib shtamplash) uchun mo‘ljallangan shtamplar tayyorlanadigan po‘latga 5XNM va 5XGM rusumli po‘latlar misol bo‘la oladi (bu po‘latlar kichikroq shtamplar tayyorlash uchun ishlatiladi). Bunday po‘lat toblanib, so‘ngra yuqori temperaturada bo‘shatilgandan keyin uning mustahkamligi, qovushoqligi va yeyilishga chihamliligi yuqori bo‘lib qoladi.
Aniqligi yuqori sinfdagi o‘lchash asboblari (kalibrlar, o‘lchash plitalari, mikrometrlar) tayyorlash uchun XVG rusumli po‘lat ishlatiladi, bu po‘lat tarkibida 0,9 – 1,05 % S; 0,9 – 1,2 % Sr; 1,2 – 1,6 % N; 0,8 – 1,1 % Mn bo‘ladi.
Kesuvchi asbo6 uchun ishlatiladigan kam legirlangan po‘lat. Kam legirlangan asbobsozlik po‘lati o‘zining kesish xususiyati jihatidan uglerodli po‘latdan katta farq qilmaydi va kichiqroq kesish tezligi bilan ishlaydigan asboblar tayyorlashda ishlatiladi, chunki po‘latning qattiqligi 200 – 220 ⁰C temperaturalarda pasaya boshlaydi.
Ammo bu po‘latning toblanish kritik tezligi oddiy uglerodli po‘latnikiga qaraganda kichik, shuning uchun uning toblanish chuqurligi kattaroq, bu esa asbobning ancha yirik kesimlarida martensitaviy struktura hosil qilishga imkon beradi; bundan tashqari, uning mo‘rtligi katta emas. Bu rusum po‘latlar uchun asosiy legirlovchi element sifatida xrom (1 – 3 %), shuningdek, vol‘fram ishlatiladi. Kesuvchi asboblar uchun ishlatiladigan kam legirlangan po‘latlarning eng ko‘p tarqalgan rusumlari quyidagilardir:
1) X rusumli po‘lat - keskich, parma va egovlar tayyorlash uchun ishlatiladigan xromli po‘lat (bu po‘lat tarkibida 0,95 – 1,1 % S va 1,3 – 1,65 % Sr bo‘ladi);
2) 9XC rusumli po‘lat – keskich, parma, freza, zenker va razvertkalar tayyorlash uchun ishlatiladigan xrom-kremniyli po‘lat (bu po‘lat tarkibida 0,85 – 0,95 % S; 0,95 – 1,25 % Sr va 1,2 – 1,6 % Si bo‘ladi);
3) V1 rusumli po‘lat – parma, metchik, razvertka va shu kabilar tayyorlash uchun ishlatiladigan volg‘framli po‘lat (bu po‘lat tarkibida 1,05 – 1,25 % S, 0,8 – 1,2 % W, 0,15 – 0,30 % V bo‘ladi).
Tez kesar po‘lat – ko‘p legirlangan asbobsozlik po‘lati bo‘lib, qizarguncha qiziganda ham turg‘unlik xossasiga ega, ya’ni 600 – 700 ⁰C temperaturagacha qizdirilganda ham o‘zining kesish xossalarini saqlab qoladi. Bu po‘lat metallni uglerodli va kam legirlangan asbobsozlik po‘latlari uchun yo‘l qo‘yilganidan 3 – 4 baravar katta tezlik bilan kesa oladi. DS 9373 – 60 da tezkesar po‘latning quyidagi rusumlari belgilangan: R18, P12, R9, R6M3, R9F5, R14FL, R18F2, R9K5, R9K10, R10K5F5 va R18K5F2; po‘latning eng ko‘p tarqalgan dastlabki uchta rusumining kimyoviy tarkibi 6 - jadvalda keltirilgan. R harfidan keyingi raqam vol‘framning foiz bilan ifodalangan miqdorini bildiradi. Rusum belgilarida xromning miqdori ko‘rsatilmaydi.
Tarkibida kam miqdor vol‘fram va molibden (3 % chamasi) bo‘lgan R6M3 rusumli po‘latdan dinamikaviy yuklanishlar ostida va katta surishlar bilan ishlaydigan asboblar tayyorlashda foydalaniladi.

6-jadval

Tezkesar po‘latlarning kimyoviy tarkibi

Rusumi	C miqdori, %	Mn	Si	Cr miqdori, %		W miqdori, %		V miqdori, %		M’		Ni	S	P
		Ko‘pi bilan, %								Ko‘pi bilan, %
R18 R12 R9	0,7-0,8 0,8-0,9 0,85-0,95	0,4 0,4 0,4	0,4 0,4 0,4	3,8-4,4 3,1-3,6 3,8-4,4		17,5-19,0 12,0-13,0 8,5-10,0		1,0-1,4 1,5-1,9 2,0-2,6		0,3 0,5 0,3		0,4 0,5 0,3	0,03 0,03 0,03	0,03 0,03 0,03