Reja: Pedagogika fani va uning asosiy kategoriyalari

Pedagogika fanining tushunchalari (kategoriyasi) 
Har bir fanning mazmun va mohiyatdan kelib chiqadigan, uning asosiy 
tomonlarini yoritishda xizmat qiladigan va eng ko‘p ishlatiladigan asosiy 
tushunchalari bo‘ladi. Xuddi shuningdek pedagogika faning ham asosiy 
kategoriyalari mavjud.
Kategoriya – (yunoncha: kategoriya – «ko‘rsatma» «dadil» «tushuncha») 
Pedagogik jarayonlar xususiyatlarini mohiyat mazmunini Shaxs va jamiyat Shaxs 
va guruh Shaxs va jamoa o‘rtasidagi ta’lim va tarbiya. Manaviy marifiy axloqiy 
istetik iqtisodiy ekologik va h.k. munosabatlarini aks ettiruvchi asosiy 
tushunchadir. Kategoriya bilish jarayonlarining rivojlanishi va jamiyat tarbiya 
asosida paydo bo‘ladi. Kategoriyalar orqali inson borliqni va tevarak atrofni 
ijtimoiy hayotda sodir bo‘layotgan voqealarni o‘rganadi.
Shulardan biri va asosida «pedagogika» atamasidir («Pein» - bola va 
«agogin» - etaklamok degan manoni bildiruvchi yunoncha «paydogogos» 
so‘zlaridan paydo bo‘lgan). Buning izohi quyidagicha: eramizdan oldingi III–I 
asrlarda qadimgi Yunonistonda quldorlarni bolasini ovqatlantiradigan, sayrga olib 
boradigan, tabiat qo’ynida o‘ynatuvchi tarbiyachi – qullarni pedagog» deb 

---

atashgan. Bugungi kunda kelib pedagog so‘zi keng qamrovli yangicha kasb ma’no 
etgan.
Pedagogikaning yana bir tugunchalardan biri «Didaktika» so‘zidir. Qadimgi 
Yunonistonda quldorlarning bolasiga maktabga ta’lim beruvchi didaskal deb 
atashgan didaktika – yunoncha didaktikos so‘zidan olingan bo‘lib o‘qitish o‘rgatish 
bilim berish ma’nolarini anglatadi pedagogika fanining didaktika – ta’lim 
nazariyasi qismi xuddi shu qadimiy va yunoncha o‘qitovchi nomi bilan atalishi 
bejiz emas. 
Qadimgi yunonlar o‘qitish faoliyatiga nisbatan o‘qituvchi o‘rnida didastal 
o‘quvchiga nisbatan didaskali atamalarini ishlatishgan. Ammo didaktiko termining 
o‘zining dastlabki ma’nosida ancha uzoqlashgan. Hozir bu tushunchalarning hajmi 
va mazmuni ancha boyigan va kengaygan bo‘lib, u faqat o‘qituvchining faoliyatini 
emas, shu bilan birga o‘quvchining faoliyatini ham o‘z ichiga qamrab olgan. 
Pedagogika faniga tavsif berilganda «ta’lim», «tarbiya», «ma’lumot», 
«Shaxs», «rivojlanish», «shakllanish» so‘zlari ishlatiladi (7-chizma). Bu so‘zlar 
o‘zaro boglangan bo‘lib, bir-birini to‘ldiradi. Ular pedagogikaning asosiy 
kategoriya-tushunchalari deb ataladi. 
Bulardan tashqari «o‘quvchi», «o‘qituvchi», «pedagogik jarayon», «ta’lim 
jarayoni», «tarbiya jarayoni», «ta’lim-tarbiya 
mazmuni», «ta’lim-tarbiya 
metodlari», «ta’lim-tarbiya qoidalari», «tashkiliy shakllari» kabi tushunchalar ham 
ishlatiladi.
Tarbiya muayyan maqsadga yo‘naltirilgan tarbiyachi va tarbiyanuvchi 
o‘rtasidagi qo‘sholoq jaryon bo‘lib, bunda tarbiyachi o‘zi xohlagan sifatlarni 
tarbiyanuvchilar onggiga singdirish uchun ularning ruhiyatiga ma’lum maqsadga 
tizimning tasir ko‘rsatadi. Tarbiya bola tugilganidan boshlab umrining oxirigacha