Reja: Salb yurishlarining boshlanishi sabablari Salb yurishlarining Rim papaligi tomonidan uyushtirilishi

Mavzu: XVI asr XVII asr boshlarida Angliya 
Reja: 
1.XVI 
asrda 
Angliyaning 
iqtisodiy 
rivojlanishi.2.Kapitalistik 
manifakturaning 
rivojlanishi.3.Agrar о‘zgarishlarning boshlanishi. G‘ov tutishlar.4.G‘ov tutishlarga qarshi 
Tyudorlar qonuni.5.XVI asrning II yarmida Angliyaning ichki va tashqi siyosati.6.XVI asr XVII 
asr boshlarida Angliya-Rossiya munosabatlari.7.Yelizayeta I podsholigining tugashi. Styuartlar 
dinastiyasi hukmronligining boshlanishi.
XVI asrda Angliya hudud jihatidan kichik bir mamlakat edi. Shotlandiya hali Britaniya qirolligi 
tarkibiga qо‘shilmagan edi. Angliya va Irlandiyaning yerlari XVII asrning sо‘nggi о‘n yillariga 
qadar uncha kо‘p emas edi. Irlandiyadagi jamoa yо‘lboshchilarining kо‘pchiligi ingliz 
qirolining hokimiyatini nomigagina tan olar edi. Angliya aholisining soni Fransiya, Germaniya 
yoki Ispaniya aholisining sonidan bir necha marta kam edi. Fransiyaning 15 million, 
Germaniyaning 20 million, Ispaniyaning esa 10 million aholisi bо‘lgani holda, Angliyaning 
aholisi salkam 3 million edi. XVII asrning boshlarida Angliya aholisi 1603 yilda Angliya bilan 
birlashgan Shotlandiyani hisobga olmaganda, 4 million kishiga yetdi.XVI asrda Angliyani 
shaharlar mamlakati deb bо‘lmas edi, undagi aholining kо‘pchiligi qishloqlarda yashardi, 
hatto XVI asrning oxirida shaharlarda aholining kо‘pi bilan 5/1 qismi yashardi. XVII asr 
boshlariga kelib mamlakat aholisining 5/4 qismi qishloqlarda yashaganligi sababli, agrar 
sohadagi о‘zgarishlar Angliyada islohotlar rivoji uchun asos bо‘ldi. Ammo Yevropaning bir 
chekkasidagi orolda joylashgan bu mamlakatda XVI asrda xо‘jalikning kapitalistik formalari 
jadal rivojlanib bormoqda edi. XVI asr Angliyasida kapitalizm ayni bir vaqtda xalq xо‘jaligining 
hamma tarmoqlarida sanoat, qishloq xо‘jaligi, savdo, dengiz kemachiligida ham katta 
muvaffaqiyatlar qozonmoqda edi. XVI asr Angliya uchun kapitalistik manufaktura (lot.”qо‘lda 
yasalgan buyum” degani) ning gullab-yashnagan, agrar о‘zgarish boshlangan, ingliz 
savdogarlari okeanlarni keza boshlagan, dastlabki ingliz mustamlakalariga (kuchli davlatlar 

---

tomonidan zо‘rlik bilan egallangan mamlakat yoki hududni siyosiy va iqtisodiy mustaqillikdan 
mahrum etib, о‘ziga boysundirish, qaram qilish, talash siyosati) asos solingan davr edi.
Movut sanoati XVI asrga kelib Angliyaning «milliy sanoatiga» aylandi. Aholining yarmidan 
kо‘prog‘i shu sanoatda band edi. Movut tо‘qish bilan shaharlardagina emas, qishloqlarda 
ham kо‘p shug‘ullanardilar. Angliya qirolligining hamma burchaklarida har xil, jumladan, a’lo 
sifatli mayin movut ishlab chiqaradigan mahalliy sanoat markazlari paydo bо‘ldi. Chunonchi, 
Sharqiy Angliyada Norich shahri, Yorkshirda Boston shahri, g‘arbda Preston va Lankashirdagi 
Vigan, О‘rta Angliyada Nyu-Beri, g‘arbiy-janubda Ekzetar shahri shunday markazlar edi.
Angliya qishloqlarida tо‘qilgan movut dag‘al, oxorlanmagan va bо‘yalmagan bо‘lardi. Keyin 
ularning bir qismi Angliya shaharlariga olib kelinib ishlov berilar, bir qismi esa yarim tayyor 
mahsulot holida Niderlandiyaga jо‘natilib, Flandriya va Brabantda tayyor holga keltirilar edi. 
Chet ellarga chiqariladigan oliy nav va dag‘al movut XVI asrning 60- yillarida butun ingliz 
eksportining 80% dan kо‘prog‘ini tashkil qilardi. Masalan, XVI asr о‘rtalarida chetga 32 ming 
qop jun va 5 ming tо‘p movut chiqarilgan bо‘lsa, XVII asr о‘rtalariga kelib 122 ming tо‘p va 6 
ming qop jun chetga chiqarildi. 1614 yili esa jun eksport qilish butunlay ta’qiqlandi. XVI asrda 
Yevropadagi eng yirik shahar London edi. Angliyaning poytaxti bir necha qismdan iborat edi: 
Siti shaharning ishbilarmonlik markazi, Vestminsterda qirol, parlament va boylar istiqomat 
qilardi, Temza sohili bо‘ylab oddiy xalq yashardi, daryoning chap qirg‘og‘ida teatrlar ham bor 
edi, 1630 yilda Londonda 16 ta teatr bor edi, Parijda esa bu davrda bitta teatr bor edi. 
London qurilishida XV asr boshlaridan g‘isht ishlatilgan. London yirik savdo markazi va 
bozorlari bilan mashhur edi, Londondagi birinchi usti yopiq bozor Blekuelxoll bozori 1397 
yilda qurilgan edi. 1666 yilgi yong‘indan sо‘ng, qayta qurilgan Londonda usti yopiq bozor 
о‘zining kattaligi bilan mashhur edi. Bozorlar turli xil mollarga ixtisoslashgandi.Angliya va 
Uelsda XVII asrda 800 ta bir yoki bir nechta bozori bо‘lgan shaharlar mavjud edi. Ulardan 300 
tasi ixtisoslashgan bо‘lib: 133ta don, 6ta meva, 32 qо‘y, 13 ot, 14 chо‘chqa, 30 baliq, 21 
parranda, 12ta sariyog‘ va pishloq, 27ta movut bilan savdo qiladigan bozorlar bо‘lgan. XVI 
asrdagi Angliyada sanoatning boshqa tarmoqlaridan konchilik- temir, qalay, qо‘rg‘oshin, mis 
qazib chiqarish rivojlangan edi. XVI asrdagi Angliyada ishlab chiqarishning о‘rta asrlarda 
bо‘lmagan, asosan, manufaktura tipidagi yangi turlari; shisha sanoati, sovun pishirish, porox 
yasash, qog‘oz ishlab chiqarish, bosmaxona ishi tez rivojlanib bormoqda edi. XVI asrda 
Angliyada kо‘plab toshkо‘mir qazib chiqarila boshlandi, biroq bu kо‘mirdan uy-joy binolarini 
isitish uchun foydalanilardi. Angliya kо‘mir qazib chiqarishning markazi bо‘lib qoldi. U yerda 
yuz yil davomida, 1540 yildan 1640 yilgacha uni qazib chiqarish 250 ming tonnadan 1,5 
mln.tonnaga oshdi. 
Angliya о‘z sanoatining taraqqiyoti natijasida juda kо‘p tovarga ega bо‘lib, XVI asr davomida 
tashqi savdo-sotiq ishlarini keng kо‘lamda rivojlantirib yubordi. Yevropaning turli bozorlarini, 
shuningdek, mustamlakalarni ham movut bilan ta’minlashni ingliz savdogarlari о‘z qо‘llariga 
oldilar.XVI asr Angliya uchun muvaffaqiyatli bо‘ldi. Sanoat tez rivojlana boshladi. 1540-1640 
yillar mobaynida kо‘mir qazib chiqarish 8 marta, ishqor, qо‘rg‘oshin va tuz ishlab chiqarish 6-
8 marta, temir rudasi qazib olish 3 marta ortdi. “Yengilmas armada” ning mag‘lubiyatidan 
keyin mamlakat dengizda hukmronlikni qо‘lga kiritdi. Dengiz savdosi rivojlandi: Moskva, 
Marokash, Ost-Indiya va boshqa bir qator savdo kompaniyalari Erondan Shimoliy 
Amerikagacha, Shveysariyadan Hindiston va Seylongacha bо‘lgan katta hududda faol harakat 
qildilar.«Dengizning narigi yog‘ida» inglizlar olib borgan savdo-sotiq ishlarining kengayishini 

---

va asosan qaysi tomonlarda rivojlanganligini XVI asr davomida birin-ketin paydo bо‘lgan 
ingliz savdo kompaniyalarining tarixi yaqqol kо‘rsatib turibdi. Bular orasida Moskva 
kompaniyasi katta rol о‘ynadi, bu kompaniya 1553 yilda Richard Chenslerning Moskvaga 
qilgan sayohati natijasida tashkil etilgan edi.
Bu kompaniyaga a’zo bо‘lgan ingliz savdogarlari Rossiya bilangina emas, О‘rta Osiyo 
mamlakatlari, Eron hamda Kavkaz orti mamlakatlari Armaniston, Ozarbayjon bilan ham 
savdo-sotiq ishlari olib borardi. XVI asrning 70-80 yillarida Boltiq dengizida savdo sotiq 
ishlarini olib borish uchun Istlandiya (yoki Ostzey) kompaniyasi, О‘rta dengizda savdo-sotiq 
ishlari olib borish uchun Turk (yoki Levant) kompaniyasi tashkil topdi. Taxminan shu 
vaqtlarda Gvineya kompaniyasi tuzilib, keyinchalik uning savdo maqsadida qilgan sayohatlari 
natijasida mashhur Ost-Indiya (Ost-Indiya ing.East Indeis-Sharqiy Hindiston; Hindiston hamda 
janubiy va janubi-sharqiy Osiyodagi ba’zi mamlakatlar hududlarining yevropaliklar о‘rtasidagi 
eski nomi) kompaniyasi vujudga keldi, bu kompaniya 1599-1601 yillarda tashkil topdi. 
Markaziy (Vest-Indiya) va Shimoliy Amerika bilan savdo-sotiq ishlari olib borish uchun bir 
necha savdo kompaniyasi bor edi. Dastlabki ingliz koloniyalari (lot.mustamlaka) XVI asr 
oxirlarida barpo qilingan edi.
Shimoliy Amerikada Virginiya koloniyasi barpo qilindi. Vest-Indiyadagi Barbados orolini va 
Ost-Indiyadagi Surat shahrini Angliya XVII asrning boshlarida bosib olgan edi.XVI asrga 
kelib Angliyada krepostnoy (feodal davlatlarda qaramlikning tо‘liq kо‘rinishini 
mustahkamlagan huquqiy hujjat) huquq batamom yо‘qoldi. Oldin krepostnoy bо‘lgan 
dehqonlar yerga egalik qiluvchi dehqonlarga aylanlandilar. Dehqonlar oddiy yer egalari yoki 
kopigolderlar (kopigold, ing.copuhold, copu-nusxa,hold-mulk; Angliyada XV-XVII asrlarda 
qaram dehqonlar yer egaligining asosiy shakli) deb atalardilar, chunki ularga berilgan yer 
uchun bitim kopiyasini (qarordan nusxa)ni о‘z qо‘llarida saqlardilar. Ularning yerga egaligi 
ma’lum muddatga (odatda 21 yilga), ushbu muddat tugashi bilan lordlar (lord,ing. xо‘jayin, 
hukmdor-о‘rta asrlarda Angliyada dastlab yer egalari, keyinchalik ingliz oliy dvoryanlarining 
umumlashma nomi) yer renta (nem.qaytarib berilgan-mulk egalarining yer, mol-mulkdan 
oladigan daromadi) haqini oshirishi mumkin edi. XVII asr о‘rtalariga kelib kopigolderlar 
tо‘laydigan renta haqi XVI asrdagiga nisbatan Seffolk va Essaksda- 4 marta, Uorkvirshirda- 3 
marta, Nottengemda- 6 marta, Uoltshirda- 8 marta oshirildi.Yer egalari о‘zlari bosib olgan bu 
yerlarni qoziqlar qoqib, xandaqlar kovlab, daraxtlar о‘tqazib va boshqa har xil g‘ovlar tutib 
tо‘sib olardilar. Shuning uchun lordlarning ingliz dehqonlarini yerdan mahrum etish jarayoni 
«g‘ov tutish» deb ataldi. G‘ov tutishlar natijasida butun butun qishloqlar tamomila yо‘q 
bо‘lib ketardi. Bir necha о‘n minglab dehqon oilalari tirikchilik vositalaridan mahrum bо‘lib, 
о‘z joylarini tashlab, daydi va gadoy bо‘lib ketishga majbur bо‘lardilar. XVI asr Tyudorlar asri 
bо‘ldi. Shu davrda ingliz monarxiyasi boshqa Yevropa monarxiyalaridan 3 ta jihat bilan farq 
qilardi:Joylarda byurokratik apparat kuchsiz edi. Mahalliy boshqaruv, tabaqali monarxiya 
davridagi singari, о‘z ahamiyatini saqlab qoldi, u qirol siyosatini amalga oshirdi. Grafliklar va 
shaharlarda muhim lavozimlarni jentrilar (XVI-XVII asrlarda Angliyada kapitalistik 
munosabatlarga moslasholgan о‘rta va mayda dvoryanlar) bilan shahar burjuaziya (G‘arbiy 
Yevropada о‘rta asrlarda shahar aholisi) sining imtiyozli yuqori qatlami vakillari 
egallagandilar.О‘z hokimiyatini mustahkamlash uchun Tyudorlar parlamentdan ham 
foydalandilar, chunki, asosan mayda va о‘rta zodagonlardan hamda shahar boshliqlaridan 
tashkil topgan quyi palata qirol hokimiyatini qо‘llab-quvvatlar, asosan aristokrat (iqtisodiy 

---

hukmron sinf, zodagonlarning siyosiy hokimiyati, hukmronligi) lardan tashkil topgan yuqori 
palata ham Tyudorlardan katta-katta yerlar olganligi uchun qirolga tobe edilar.Bu yerda 
muntazam armiya yо‘q edi. Davlatni geografik joylashuvi sababli Tyudorlar asosiy etiborni 
flotni mustahkamlashga qaratdi, armiya esa eski xalq lashkari xarakterini saqlab qoldi. 
Angliya XVI asrda 3 ta goya uchun kurashdi; bular, reformatsiya, absolyutizmning kuchayishi, 
dengizda hukmronlik uchun kurash. 
Tyudorlar sulolasining asoschisi Genrix VII (1485-1509) 
Tyudorlar hukumatiga 1485 yilda lankasterlar sulolasining sо‘nggi vakili Genrix Tyudor 
Bosvort jangida g‘olib chiqib, Genrix VII nomi bilan taxtga о‘tirdi va Tyudorlar sulolasiga asos 
soldi. Tyudorlar Qizil va Oq gullar urushidan sо‘ng hokimiyat tepasiga kelib, yorklar sulolasiga 
barham berdi. Bu sulola (14851603)yillarda boshqardi. Tyudorlar sulolasini boshqargan 
qirollar; Genrix VII (1485-1509), Genrix VIII (1509-1547), Eduard VI (1547-1553), Mariya I 
(1553-1558), Yelizaveta I (1558-1603) lar boshqarishgan. Bu sulola vakillari gov tutishlar 
oqibatidan qо‘rqib qoldi. Ommaviy faqirlik (pauperizm), qashshoqlik, daydilik mulkdor 
sinflarning xotirjamligini xavf ostida qoldirdi. Mamlakatda xususiy mulkka qarshi jinoyatlar 
kо‘paydi. Dehqonlarning lendlordlarga (ing.Angliyada imtiyozli aslzodalar ichidan chiqqan 
katta yer egasi) qarshi g‘azab va nafrati oshmoqda edi. G‘ov tutuvchilarga qarshi turli 
grafliklarda tez-tez mahalliy qо‘zg‘olonlar bо‘ldi. Hukumat g‘ov tutishlarning keng yoyilib 
ketishi davlat xazinasiga va harbiy ishlarga ham katta zarar keltirishidan xavotirga tushib 
qoldi. Xonavayron bо‘lgan dehqonlar soliq tо‘lay olmas edilar. Dehqonlar sonining kamayishi 
mamlakatning lashkar tо‘plash ishiga ham putur yetkazardi. Hukumat yuz ellik yildan 
ortiqroq davr ichida (XV asr oxiridan XVII asr о‘rtalarigacha) g‘ov tutishlarga qarshi juda kо‘p 
statut va ordonanslar (fran.buyurmoq-о‘rta asrlarda Fransiya va Angliyada qirolning qonun 
kuchiga ega farmonlari) chiqardi. Genrix VII tomonidan 1489 yilda chiqarilgan statutda 20 
akrdan (3 gektarga teng yer maydoni) ortiq yeri bо‘lgan dehqon xо‘jaliklarida g‘ov tutish va 
xо‘jaliklarni buzish ta’qiqlangan edi. Genrix VII oldida muhim ikkita muammo turar edi: 
birinchisi eski dvoryanlarning harbiy kudratini sindirish, ikkinchisi esa juda katta boylikka ega 
bо‘lib, qirollikni moliyaviy tomondan mustaqil, hech kimga murojaat etmaydigan qilish edi. 
Uning keyingi muammoni ancha ijobiy hal qilganligidan keyingi 24 yil ichida parlamentning 7 
marotaba chaqirilgani ham guvoxdik beradi, ya’ni u soliq tо‘plash uchun rozilik olish 
maqsadida parlamentni kamroq chaqiradigan bо‘ldi.Genrix VII ning pul tо‘plash yо‘llari 
turlicha bо‘lgan, shundan eng kо‘p qо‘llaniladigani quyidagilar edi: 1)Parlament qirol xayoliga 
ham keltirmagan urush xarajatlari uchun soliqlar undirishni tasdiqlar edilar va bu soliqlar 
yig‘ilib qirollik xazinasiga tushar, ammo urush bо‘lmagani uchun hech narsaga sarflanmay 
qirol boyligiga aylanar edi; 2)Qonunga xilof ish tutgan mulkdor kishilarga juda katta jarimalar 
solindi; 3)Qirol homiyligidan foydalangan savdogarlar uchun homiylik evaziga xazinaga pul 
tо‘lash zarurligi tо‘g‘risidagi eski qonunlar qaytadan tiklandi. Qirol savdogarlardan majburiy 
tarzda mablag‘ qarz berish va hadya etishini talab qila boshladi. Natijada, yuqoridagi barcha 
«tadbir»lardan sо‘ng Genrix VII о‘zidan 2 mln.funt sterling boylik qoldirdi, bu о‘sha davr 
uchun juda katta boylik edi. 
Ma’lumotlarga kо‘ra, XVI asrning 60-yillariga kelib (1568 yili), Angliyaning boyligi uch 
marotaba kо‘paygan. Boylikning bunday tez kо‘payishining asosiy sabablari: 1)g‘ov tutishning 
oqibatlari; 2) dehqonlarning yersizlantirilishi; 3)dastlabki jamg‘arma jarayonining g‘ayrat 

---

bilan amalga oshirilishi; 4)Angliyaning koloniyalarni talashdagi ishtirokining boshlanishi 
oqibatlari bо‘ldi.1516 yilda Genrix VIII chiqargan statutda konversiya, ya’ni ekinzorlarni 
yaylovga aylantirish man qilingan edi. Genrix VIII ning1533 yilgi qonuni esa, bir mulkdorning 
asraydigan qо‘yi 2 ming boshdan oshmasin deb chegaralab qо‘ygan edi. 1597 yilda qirolicha 
Yelizaveta hukumati dehqonlarning buzib yuborilgan xо‘jaliklarini tiklash va barcha g‘ov 
tutishlarni tо‘xtatish haqidagi talablarni takrorlagan edi. Hukumat g‘ov tutishlarni tekshirish 
uchun bir necha marta; 1517, 1548 va 1607 yillarda reviziya tayinlagan edi. Statutlarni 
buzgan aybdorlarga jarimalar solindi. Lekin chiqarilgan shu qonunlarning hammasi natijasiz 
qoldi. Tyudorlar hukumati dvoryanlarni dehqonlarni yerdan mahrum etishlarga qarshi 
izchillik bilan kurasha olmas edi.
Gov tutishlar munosabati bilan dehqonlar kо‘targan qо‘zg‘olonlardan eng kattasi Norfolkdagi 
Robert Ket qо‘zg‘oloni edi. Bu qо‘zg‘olon Eduard VI podsholik qilgan davrda, ya’ni 1549 yil 
yozida, Angliyaning sharqidagi sanoati taraqqiy qilgan grafliklardan biri bо‘lgan Norfolkda 
kо‘tarilgan edi. Bu qо‘zg‘olonda Norfolk dehqonlari bilan birga sharqiy grafliklardagi, ayniqsa 
qо‘shni Seffolk grafligidagi aholi ham qatnashgan edi. Robert Ket о‘z ukasi Vilyam bilan 
birgalikda bu qо‘zg‘olonga boshchilik qildi. Qо‘zg‘olon iyun oyining oxirida Norfolk janubida 
aka-uka Ketlar yashaydigan Uindem degan joyda boshlanib, bu yerdan shimolga, to Norich 
shahrigacha yoyilib ketgan edi. Ket qо‘zg‘oloni dehqonlarni Norichga qarab olib bordi, 
ular 10 iyulda bu yerga etib keldilar. Norich shahrining kambag‘allari dehqonlarga
qо‘shildilar. Hammasi bо‘lib 20 mingta qurolli dehqonlardan iborat bо‘lgan qо‘zg‘olonchilar 
shahar atrofidagi о‘rmon bilan qoplangan tepaliklardan birida lager qurib oldilar. 
Qо‘zg‘olonchilar Londonga qirol nomiga yuborilgan talablar dasturini tayyorladilar. 29 
moddadan iborat bu dasturning bir qancha moddadalarida g‘ov tutishlarni tо‘xtatish va
dehqonlarga lordlar jamoalardan tortib olgan yaylovlardan foydalanish uchun tо‘la huquq 
berish talab qilingan edi.Hukumat qо‘zg‘olonni bostirish uchun kо‘pchiligi yollangan nemis va 
italyanlardan iborat 15 ming kishilik butun bir armiyani yubordi. Muntazam qо‘shinlarga 
qarshi urush olib borishni bilmagan qо‘zg‘olonchilarni graf Uorvik qо‘mondonligi ostidagi 
hukumat qо‘shinlari tor-mor qildi.Norich yonidagi Dyussendayl vodiysida jang 1549 yilning 
27 avgustida bо‘lgan edi. Chet ellik yollanma askarlar qо‘zg‘olonchilarni qirib tashladilar. 
О‘ldirilgan dehqonlarning soni 3500 taga yetardi. Asir olingan Robert va Vilyam Ket osib 
о‘ldirildi. Qо‘zg‘olon qatnashchilaridan jazolab о‘ldirilganlarning soni 300 dan ortiq 
edi.Tyudorlar hukumati dehqonlarning qо‘zg‘olonlarini shafqatsizlik bilan bostirib, g‘ov 
tutishlar natijasida juda kо‘plab xonavayron bо‘lgan dehqonlarga qarshi qatag‘on 
boshladi.Angliya qishloqlari va yо‘llarini tо‘ldirib yuborgan gadoy va daydilarga qarshi XVI 
asrda Angliyada daydilarga qarshi shunday shafqatsiz qonunlar qabul qilindiki, xalq ularni 
“qonli” deb atadi; xohlagan kishi daydini majburan о‘z ishchisiga aylantirishi mumkin edi. 
Qochib ketgan, lekin qо‘lga tushgan daydiga tamg‘a bosishardi. Agar mehnatga yaroqli kishi 
tilanchilik qilsa, qonunga binoan uni kaltaklab, boshqa bu ishni takrorlamaslikka qasam 
ichdirib keyin qо‘yib yuborishgan. Ikkinchi marotaba bu gunohi uchun aybdor kaltaklanib 
qulog‘ining yarmi kesib tashlangan va yuziga tamg‘a bosilgan. Uchinchi safar ushlansa, u 
о‘lim jazosiga hukm qilingan. Bu qonunga binoan XVI asrning birinchi yarmidayoq Angliyada 
70 ming kishi qatl qilingan.Qirol Eduard VI (1547-1553 yillarda boshqargan) ning 1547 yilgi 
qonuniga binoan ishlamasdan yurgan daydilar haqida xabar bergan kishiga daydilarni 
qullikka berishgan. Faqat mehnatga yaramay qolganlarga va keksalargagina sadaqa sо‘rash 

---

ruxsat etilgan edi. Tilanchilik qilgan «sog‘lom gadoy»larni qamchi bilan savalash va qamoq 
jazosi kutardi.Xonavayron bо‘lgan dehqonlar ochdan о‘lmaslik uchun yoki dorga osilishdan 
qо‘rqib eng kam maoshga ham rozi bо‘lib ishga yollanardilar. Bu narsadan manifaktura 
egalari va yangi dvoryanlar manfaatdor edilar. Angliyadagi bu qonunlar sobiq dehqonlar 
tabaqasi vakillarini zо‘ravonlik bilan yollanma ishchilarga aylantirilishiga yordam berdi.XV 
asrning oxiridan XVII asr boshlarigacha Angliyani idora qilgan Tyudorlar sulolasi qirol 
hokimiyatini ancha mustahkamlashga muvaffaq bо‘ldi. Sulolani boshlab bergan Genrix VII 
(1485—1509) va uning о‘g‘li Genrix VIII (1509—1547) qizil va oq gul urushlaridan keyin hali 
ham saqlanib qolgan feodal zodagonlarning qoldiqlariga qarshi ayovsiz kurash olib bordi. 
Tyudorlar chekka о‘lkalarni: Kornuell, Uels va Angliyaning shimoliy grafliklarini ham markaz 
ta’siri ostiga oldilar. Tyudorlar davrida favqulodda siyosiy va ma’muriy sudlar- Yulduz 
palatasi sudi (XV-XVII asrlarda Angliyada mavjud bо‘lgan, qirol saroyi shipi yulduzlar bilan 
bezatilgan majlislar zali nomidan olingan, 1487 yili qirol Genrix VII tomonidan tasis etilgan) 
Iltimoslar palatasi sudi, Kansler sudi va boshqa sudlar tuzilib, ular idora qilishda 
mamurchilikni kuchaytirdilar. Yoshligida yaxshigina maxsus diniy talim olgan Genrix VIII 
Lyuterga qarshi munozarada ham shaxsan ishtirok qilgan edi. U 1521yil noyabrida yozgan 
«Yetti sirning himoyanomasi» degan pamfletni Rimga papa nomiga yuborgan edi. Genrix VIII 
Yekaterina Aragonskayaga uylangach, Karl V bilan sulolaviy bog‘lanish tufayli, Fransiyaga 
qarshi uyushtirilgan koalitsiya (ittifoq) da ham qatnashgan edi.20- yillar oxiridan Angliyaning 
tashqi siyosatida о‘zgarish paydo bо‘la boshlaganligi Gabsburglar, juda kuchayib ketganligi 
tufayli Fransiya bilan yaqinlashganligi «taqvodor qirol»ni cherkov masalasida tutgan о‘z 
siyosatini о‘zgartirishga majbur etdi. Genrix VIII ning xotini bilan ajrashishi bu о‘zgarishga 
rasmiy bahona bо‘ldi. Genrix VIII Yekaterina Aragonskayani (yoshi о‘zidan katta bо‘lganligi va 
о‘g‘il tug‘maganligi uchun) qо‘yib yubormoqchi bо‘lib, Rimga murojaat qildi, chunki katolik 
qonunlariga muvofiq ajralishni papa rasmiylashtirishi kerak edi. Yekaterina Karl V ga xola 
bо‘lganligi uchun, asosan shu vaj bilan papa bu ajralishga ruxsat berishdan bosh tortdi. 
Chunki Karl V 1527 yildan keyin Rimga xо‘jayin bо‘lib qolgan, papa esa tamomila uning 
ixtiyorida edi. Nihoyat qirolning xotinidan ajralishi Rim papasining ruxsatisiz Angliyada 1533-
yilda rasmiylashtirildi. Shundan keyin Genrix VIII qirolichaning avval freylinasi (nem.Fraulen-
qiz, oyimqiz sо‘zidan olingan,- qirolicha huzurida xizmat qiluvchi aslzodalar oilasidan chiqqan 
qiz) bо‘lgan Anna Boleynga uylandi. Papa siyosatidan g‘azabga kelgan Genrix VIII 30-yillar 
о‘rtalarida Rim bilan aloqasini butunlay uzdi.1534 yili parlament qirolni va uning vorislarini 
Angliya cherkovining boshligi degan qaror chiqardi. Bu qaror barcha aholiga yetib borishi 
uchun 1535 yildan har yakshanba va bayram kunlari ibodatxonalar va maktablarda qirol 
Angliya cherkovining boshligi ekanligi aytiladigan va shunday fotiha о‘qitiladigan alohida 
farmon chiqardi. Angliyada 3 mingta monastr yopildi. Monastr yerlarining bir qismini qirol 
о‘z tarfdorlariga bо‘lib berdi, bir qismini sotib yubordi, qolganlari esa davlat ixtiyorida qoldi, 
monastr mulklarining 9/1 qismini 38 ta ruhoniylar oldi. 1547 yilga kelib cherkovdan olingan 
mulkning 3/2 qismi sotilgan edi. 1554 yilga kelib sotishdan tushgan umumiy daromad 1 mln. 
260 ming funtni tashkil qildi. Shu tariqa Angliyada cherkov boshlig‘i qirol bо‘lib qoldi, papalik 
inkor qilindi, katolik cherkovidagi barcha boyliklar tortib olindi, bu narsa absolyutizmni 
mustahkamlanishiga kо‘maklashdi. Genrix VIII reformatsiya masalalarida jonbozlik 
kо‘rsatgan bо‘lsa-da, iqtisodiy sohada muhim bir tadbirni qо‘lladi. 1536 va 1539 yillarda u 
monastrlar (monastr yunon.monasterion-monaxlar maskani; cherkovning muayyan yо‘l-
yо‘riqlari asosida birgalikda yashovchi monaxlar jamoasi, monaxlar jamoasi foydalanadigan 

---

ibodatxona, turarjoy va xо‘jalik binolari majmui) ni bekitdi va monastrlarning mulki, binolari, 
ziynat buyumlari, oltin va kumush boyliklarini, eng muhim monastrlarga qarashli juda katta 
yerlarni musodara qildi. Genrix VIII zamonida о‘tkazilgan reformatsiya natijasida yangi 
dvoryanlar sinfi tashkil topdi va keyinchalik bu sinf XVII asr о‘rtalarida bо‘lgan ingliz 
inqilobida burjuaziyaning ittifoqchisi bо‘ldi.Genrix VIII vafotidan keyin uning yosh о‘g‘li 
Eduard VI qirol bо‘ldi (1547-1553). Uning davrida qirollikning regenti (boshqaruvchi) avval 
boshda yosh qirolning tog‘asi gersog Eduard Seymur Somerset, sо‘ngra 1549 yildagi 
qо‘zg‘olonni bostirgan va Somersetni hokimiyat tepasidan olib tashlagan graf Uorvik regent 
bо‘ldi.Har ikki regent ham protestantlar partiyasiga mansub edi. Ular davrida anglikan
cherkovi protestantizmning qit’adagi formalariga bir qadar yaqinlashib qoldi. Anglikanizmda, 
jumladan, kalvinizm ta’siri aniq kо‘rinardi. Eduard VI vafotidan keyin uning о‘rniga Genrix VIII 
ning Yekaterina Aragonskayadan tug‘ilgan qizi Mariya Tyudor (1553-1558) taxtga о‘tirdi. 
Genrix VIII saroyiga ispan katoliklari muhitida tarbiyalangan Mariya Tyudor kо‘proq g‘arb 
bilan shimolning xiyla qoloq okruglaridagi ingliz dvoryanlarining ba’zi bir qismidan madad 
olgan katoliklar partiyasiga boshchilik qildi. Bundan tashqari, qirolicha ona tomon qarindoshi, 
ispan qiroli Filipp II ga 1554 yilda turmushga chiqqan edi. Uning ortida qudratli katolik qirol 
turardi. Filipp II esa XVI asrning ikkinchi yarmida katolik cherkovi reaksiyasining eng fanatik 
arboblaridan biriga aylangandi. Mariya Tyudor ispan katoliklari muhitida, yani Angliyadagi 
yangi dinga nisbatan nafrat ruhida tarbiya topgan edi. Bu qirolicha mamlakatning shimoliy-
garbiy hududidagi qoloq okruglardagi ingliz dvoryanlarining bazi bir qismidan madad topgan 
katoliklar partiyasiga boshchilik qildi. Mariyaning taxtga chiqishidan kо‘p о‘tmasdan 1555 
yilning 5 oktabridan yangi parlament ish boshladi va uning birinchi ishi 1536 yildagi 
Mariyaning noqonuniy tug‘ilgani haqidagi chiqarilgan aktni qayta kо‘rib chiqish bо‘ldi. 
Parlament bu ishni о‘rganib Mariyani qonuniy tug‘ilgan deb hisobladi.Mariyaning ikkinchi 
qadami «Angliyani yeretiklardan tozalash uchun» chet elliklarning Angliyadan chiqarib 
yuborilishi bо‘ldi. Angliyaga kelgan ajnabiylar 24 soat ichida mamlakatni tark etishlari kerak 
edi. Angliya yana katolik davlatiga aylandi.Mariya Tyudor ispanlar madadiga tayanib, 
Angliyada katolik cherkovini tiklab protestantlarni qattiq ta’qib ostiga oldi. Bir zamonlarda 
о‘rta asr yeretiklarini gulxanga tashlab qanday qilib kuydirgan bо‘lsalar, Angliyada 
protestantlarni ham shunday tiriklayin kuydirar edilar. 300 ga yaqin erkak va ayollar «dindan 
adashganliklari uchun» о‘lim jazosiga hukm qilindi. Boshqalarga namuna sifatida 21 ta 
yepiskop (ruhoniy), 8 ta dvoryan, 84 ta hunarmand, 100 ta dehqon va ishchi, 55 ta ayol va 4 
ta bolalar о‘tda kuydirildi. Mariya Tyudor davrida yirik va obrо‘li arxiyepiskoplardan Kranmer, 
Latimer va boshqalar о‘tda kuydirib о‘ldiriladi. Ayniqsa, arxiyepiskop Tomas Kranmerga 
quyidagi og‘ir ayblar qо‘yilgandi: 1) Genrix VIII va Yekaterina о‘rtasidagi nikohni noqonuniy 
bekor qilganligi uchun; 2) Mariyani qirolning qonunsiz tug‘ilgan qizi deb e’lon qilganligi 
uchun; 3) Mariyani taxtdan mahrum etish tо‘g‘risidagi fitnaga ixtiyoriy ravishda qо‘shilganligi 
uchun aybdor deb jazolangan.Mariya parlamentda Angliya ustidan papa hokimiyatini qayta 
tiklash haqida qaror qabul qildi. Shakkoklikni tugatish uchun maxsus komissiya tuzildi. 
Shakkoklikka qarshi о‘rta asr qonunlari qayta tiklandi. Butun mamlakat bо‘ylab katoliklarning 
dushmanlari yoqilardi. Kо‘pgina protestantlar qit’aga –Germaniya va Shveysariyaga qochib 
о‘tishdi va u yerdan Qonli Mariyaga qarshi qaratilgan varaqalar yubordilar. 50-yillar boshida 
mamlakatda bir necha marta fitnalar uyushtirildi, bundan maqsad, Mariyani taxtdan ag‘darib 
tashlash va ajnabiy bо‘lgan ispanlar ta’sirini yо‘qotish edi. Bu fitnalar bostirildi. Ammo 
Mariya Tyudor uzoq vaqt qirollik qilmadi. U 1558 yilda vafot etadi. U farzandsiz edi, uning eri 

---

Filipp II Angliya qonunlari bо‘yicha taxtga о‘tirish huquqiga ega emasdi va toj Yelizavetaga 
о‘tdi. Ingliz zodaganlari orasidagi protestantlar ustun chiqib, Genrix VIII ning Anna Boleyndan 
bо‘lgan qizi Yelizaveta I ni qirolicha etib qо‘ydilar, u 1558-1603yillarda podsholik qildi. 
Yelizaveta 25 yoshda qirolicha bо‘ldi, u taxtga chiqqandan sо‘ng birinchi ishi protestantlikni 
davlat dini deb e’lon qildi. Angliyada protestant cherkovi barcha tomondan qirolga 
bо‘ysungani uchun anglikan cherkovi deb atala boshladi. Yelizaveta cherkov va dunyoviy 
ishlarning oliy hukmdori unvonini oldi. Barcha cherkov rahbarlari, davlat amaldorlari, oliy 
mansabdor shaxslar yangi qonunga qasamyod qildilar. Qasamyod qilishdan bosh tortganlari 
yangilari bilan almashtirildi, cherkov milliylashtirildi, diniy marosimlar endi latin tilida emas, 
ingliz tilida olib boriladigan bо‘ldi, cherkov ustidan papa hukmronligi va indulgensiya (katolik 
cherkovida gunohlarni, hatto qilinmoqchi bо‘lgan gunohlarni ham tо‘liq yoki qisman 
kechirish haqidagi shahodatnoma), ziyoratlar, kо‘p sonli bayramlar bekor qilindi. Yelizaveta I 
mо‘tadil anglikan formasidagi protestantizmni uzil-kesil tikladi. 1559 yilda parlament taxt 
egasining cherkov ishlariga boshchilik qilish huquqini yana tasdiqladi. Qirolichaga 
yepiskoplarni tayinlash huquqi berildi. Yepiskoplar esa isloh qilingan cherkovda ham qolib, 
о‘z yepiskoplik yerlarini hamda lordlar palatasida majlis о‘tkazish huquqini saqlab 
qoldilar.1571 yilda anglikan din ramzi ishlab chiqildi va parlament tomonidan qabul qilindi, u 
39 bobdan iborat bо‘lib, unda ba’zi bir katolitsizm aqidalari bilan bir qatorda protestantizm, 
kalvinizm ta’siri ham sezilib turardi. Ibodat qilishda bir xillik joriy etildi. Ibodat hukumat 
tomonidan tasdiqlangan alohida qо‘llanmaga binoan ingliz tilida amalga oshirilishi kerak edi. 
Yepiskoplar (nazorat qiluvchi, pravoslav, katolik, anglikan cherkovlarida oliy martabali 
ruhoniy, cherkovga qarashli ma’muriy-hududiy birlik boshlig‘i) qirol hukmronligiga 
bо‘ysunishardi va ularni ruhoniylar majlisi saylasa ham qirol yorlig‘i kimni saylash kerakligini 
kо‘rsatar edi. Yelizaveta I Tyudorning uzoq muddat (qirq besh yil) qirollik qilgan davri-
Angliya iqtisodiy jihatdan taraqqiy qilgan davr edi. Yelizaveta hukmronligi yillarida Angliya 
savdo va dengizchilikning rivojlanishida ulkan yutuqlarga erishdi, Reformatsiya yakunlandi, 
doimiy raqibi Ispaniya ustidan galaba qozondi. 45 yillik hukmronligi davrida Yelizaveta 
parlamentni 13 martagina chaqirdi, u tejamkor edi, qirollik xazinasini tо‘ldirishga harakat 
qildi. Boshqa mamlakatlar bilan, jumladan, Hindiston va Amerika bilan savdo-sotiq ishlarini 
olib borish uchun juda kо‘p savdo kompaniyalari tuzildi, dengizning narigi tomonida inglizlar 
kolonizatsiyasi boshlandi, ingliz savdo floti juda о‘sib ketdi, movut manufaktura sida 
muvaffaqiyatlarga erishildi, fermerlik tobora keng yoyila boshladi, ana shu hodisalarning 
hammasi «Yelizaveta asri» deb atalgan davrning eng yorqin xususiyatlaridir.Feodallarning 
asosan Angliyadagi shimoliy feodallarning Yelizaveta hukumatiga qarshi kurashi to 80-yillar 
oxirigacha Ispaniyadan turib boshqarildi. Barcha norozilik harakatlari shotlandiyalik qirolicha 
Mariya Styuart atrofida birlashtirildi. Mariya Styuart 1542 yilda tug‘ilgan bо‘lib, Shotlandiya 
qiroli Yakov V va fransuz Mariya Gizlarning yakkayu-yagona qizi edi. Tug‘ilgandan keyin, kо‘p 
о‘tmay u otasidan mahrum bо‘ldi va Shotlandiya qirolichasi deb e’lon qilindi. Olti yoshida u 
Fransiyaga (1548) olib ketildi va fransuz qiroli saroyida tarbiyalandi. U fransuz uygonish davri 
ruhida talim oldi va ayni vaqtda katolik cherkovining izchil etiqodchisi sifatida qolaverdi. 
Siyosat sohasida u Gizlar va Filipp II larning istaklarini bajaruvchiga aylandi. Uning shaxsiy 
hayoti Shotlandiya, Angliya va Fransiyaning siyosiy hayoti bilan chambarchas boglanib ketgan 
edi. 1558 yil 23 aprelda Mariya Styuart fransuz dofeni (dofin. frans. dophin-Fransiyada XIV 
asr о‘rtalaridan 1830 yilgacha taxt vorisi unvoni), bо‘lajak qirol Fransisk II ga turmushga 

---

chikdi. Angliya qirolichasi Mariya Qonxо‘rning vafotidan keyin, otasining ingliz qiroli Genrix 
VII ning qizi Margaritaning о‘g‘li ekanligiga tayanib, ingliz taxtiga da’vogar bо‘lib chikdi. 1559 
yilda Fransisk II ning о‘limidan keyin taxtga о‘tirgach Mariya Styuart Fransiya qirolichasi deb 
e’lon qilindi. Ammo, 1560 yilda Fransisk II tо‘satdan vafot etgandan sо‘ng 1561 yilda 
Shotlandiya qirolichasi sifatida Shotlandiyaga qaytishga majbur bо‘ldi.1565 yilda Mariya 
Styuart Yelizavetaning xohishiga qarshi kelib chiqishi shotland bо‘lgan ingliz fuqarosi lord 
Genrix Darnleyga turmushga chiqadi . Lekin bu nikoh Mariyaga baxt keltirmadi. U eri 
Darnleyni davlatni boshqarish ishlariga aralashtirmadi va buning ustiga italiyalik musiqachi 
David Richchio bilan yaxshi munosabatda bо‘lib, о‘zining kо‘p ishlarini unga ishonib 
topshirardi. Undan norozi bо‘lgan va Mariyani David Richchiodan rashk qilgan Darnley 1566 
yil 9 mart kuni о‘z tarafdorlari bilan Mariya Styuartning kо‘z oldida Richchioni vahshiylarcha 
о‘ldiradi.Shundan sо‘ng Mariya Styuart graf Botsvel bilan tanishadi. 1567 yilning 9 fevralidan 
10 fevraliga о‘tar kechasi terroristlar harakati natijasida Darnley yashagan uy portlaydi va u 
halok bо‘ladi. Bu suiqasddan sо‘ng xotinidan ajralib tezda Mariya Styuartga uylangan 
Botsveldan shubhalanadilar. Botsvel Angliyadan qochib ketadi. Bu voqeadan foydalanib 
isyon kо‘targan shotland lordlari bir oy davomida Mariya Styuartni uy asirligida saqlab 
turadilar. 
24 iyun 1567 yilda uy asirligidagi Mariya Styuart Shotlandiya taxtidan о‘z о‘g‘li foydasiga voz 
kechdi. Shunday bо‘lsa-da, u 1568 yil may oyigacha lordlar qо‘lida qoldi va nihoyat 1568 yil 
may oyida lordlar qо‘lidan qochib, о‘z tarafdorlariga qо‘shilishga muvaffaq bо‘ldi. Mariya 
Styuart tarafdorlari harbiy harakatlarda yengilganlaridan sо‘ng, u Angliyaga qochib borib 
bekinishga va Yelizavetadan himoya sо‘rashga majbur bо‘ldi. Mariya Styuartning Angliyada 
paydo bо‘lishi Yelizavetani juda chigal ahvolga solib qо‘ydi. Bir tomondan, Mariyani zо‘rlik 
yо‘li bilan Shotlandiya taxtiga tiklashi, shotlandiyalik lordlarning qarshiligini keltirib chiqarishi 
va u yerda Angliyaga qarshi hukumatning qaror topishiga olib kelishi mumkin edi. Ikkinchi 
tomondan, Mariyaning Fransiyaga qо‘yib yuborilishi katoliklar partiyasi qо‘liga xavfli qurol 
berish bilan barobar edi. Uchinchidan esa, uni Angliyada ushlab turish ham xavfli bо‘lib, 
ozodlikda bо‘lgan Mariya bu yerda feodal katolik fitnalarining markaziga aylanishi mumkin 
edi. Katoliklar tomonidan ingliz taxtiga da’vogar qilib qо‘yilgan Shotlandiya qirolichasi Mariya 
Styuart ona tomondan Tyudorlar dinastiyasiga mansub edi. Mariya Styuart turli qal’alarda 
kо‘p yillar qamalib yotib, bir necha marta qochishga urinib, 1587- yilda qatl qilindi. Mariya 
Styuartning qatl qilinishi katolitsizmning Yevropadagi katta mag‘lubiyati bо‘ldi. Papa Piy V 
о‘zining maxsus bulla (о‘rta asrlarda papalarning asosiy hujjati bо‘lib, qо‘rg‘oshin muhr bilan 
tasdiqlangan) si bilan barcha katoliklarni Angliyaga qarshi urushga chorladi. Mariya Styuart 
ishida ispan qiroli Filipp II ning tarafdorlari katta rol о‘ynadi. Mamlakat ichidagi feodal-
katoliklar reaksiyasi ham, chetdagi ispanlarning aralashuvi ham Yelizaveta hukumatini bir 
xilda tashvishga solib qо‘ydi. Ispaniya uzoq vaqtgacha Angliyaning milliy dushmani bо‘lib 
qoldi.Angliyaning dengiz hukmronligi uchun Ispaniya bilan kurashi va «Yengilmas Armada» 
halokati masalasida ta’kidlash lozimki, ingliz-ispan raqobati Angliyaning ichki nizolari bilan 
mustahkam bog‘langan bо‘lib, u birinchi navbatda dengiz yо‘llari va bozor uchun kurashda 
namoyon bо‘ldi. Bu kurash ayniqsa, XVI asrning ikkinchi yarmida kuchaydi. Angliyaning 
Ispaniya bilan olib borgan kurashini 3 davrga bо‘lish mumkin: 1) XVI asrning 60-yillaridan 80-
yillari о‘rtalarigacha bu davrda о‘ziga xos yashirin urush ketadi; ya’ni ingliz dengiz 
qaroqchilari ispan kemalariga okeanda va La-Manshda hujum qilishib ularni talay boshladilar; 

---

2) XVI asr 80-yillar о‘rtalaridan bu davrda Ispaniya bilan ochiq dengiz urushi bordi; 3) XVI asr 
oxirlaridan yana dengiz qaroqchilariga hujumlar uyushtirildi.Yelizaveta Tyudor hukmronligi 
boshlangan davrda dengiz qaroqchiligi rivojlanishi uchun shart-sharoitlar juda kulay edi. 
Dehqonlarning xonavayron qilinishi, ommaviy ravishda yerlardan quvilishi natijasida vujudga 
kelgan uy-joysiz ommaning mavjudligi, savdo-sotiq, ishlab chiqarishning sustligi, dengizchilar 
о‘rtasidagi ishsizlik va qirollikning moliyaviy qiyinchiliklari hukumatning qaroqchilarga ba’zan 
yashirincha, ba’zan esa ochiqchasiga yordam berishiga sabab bо‘ldi.1555 yilga kelib 
Angliyaning chet mamlakatlardan milliy qarzi (asosan Niderlandiyadan) 148526 funt 
sterlingni tashkil etardi. 1559 yilga kelib bu qarz mikdori 226910 funt sterlingga kо‘tarildi. 
Mariya Tyudor hukmronligining oxirgi yillarida xazina bо‘sh, xalq och, yuqumli kasalliklar 
keng tarqalgan og‘ir yillar bо‘ldi.Mana shunday sharoit oqibatida, XVI asrning 50 yillari oxiri 
va 60 yillari boshlarida ingliz dengizlarida qaroqchilik juda rivojlandi.Yelizaveta Ispaniyani 
zaiflashtirish maqsadida Niderlandiya inqilobini qо‘llab-quvvatladi. Ingliz kemalari urush 
e’lon qilmasdan, ispanlarning Amerikadan Ispaniyaga qimmatbaho yuklar ortib kelayotgan 
flotiga hujum qilar va ularni talar edilar. Yelizaveta esa bularning hammasidan xabardor edi 
va ularni ragbatlantirardi. Filipp II raqibi Yelizavetani jazolashga qaror qildi va Angliyaga 
bostirib kirishga tayyorlandi. 1588 yili Filipp ulkan eskadra tayyorladi va uni Yengilmas 
armada deb atadi. Uning maqsadi Angliyani bosib olish edi.1588-yilning yozida inglizlar 
dushmanga qarshi 200 ga yaqin katta-kichik harbiy, savdo va qaroqchilar kemalarini 
tо‘pladilar va tez-tez kutilmagan hujumlar uyushtirish yо‘li bilan ispanlarga sezilarli zarba 
bera oldilar. Bundan tashqari, LaMansh bо‘g‘ozida boshlangan kuchli shamol burilishi qiyin 
va qо‘pol ispan kemalarini qirg‘okdarga uloqtirib tashladi. Natijada «Yengilmas Armada» 
halokatga uchradi.Dastlabki tо‘qnashuv La-Mansh bо‘g‘ozida bо‘lib, bu yurishda ispanlar 
tamomila muvaffaqiyatsizlikka uchradi.Amerika qirg‘oqlari bо‘ylab suzgan Dreyk 
Ispaniyaning kо‘plab shahar va qishloqlarini taladi. Panama suvlarida u misli kо‘rilmagan 
qimmatbaho narsalar yuklangan “Karafuego” kemasini quvib yetdi. Meksikaning Akapulko 
bandargohida jasur sayyoh ziravorlar va Xitoy shoyisi ortilgan kemani qо‘lga oldi. Sо‘ngra u 
Tinch okeanini kesib о‘tib Marian orollariga chiqdi. Selibas hududida kemasini ta’mirlagan 
Dreyk Yaxshi umid burni tomon yо‘l oldi va 1580 yilning 26 sentabrida Magellandan keyin 2 
chi bо‘lib yer shari boylab suzish sayohatini amalga oshirdi. U Plimut oroli sohillarida langar 
tashladi. Ushbu safar Dreykka eng kо‘p daromad keltirgan safar bо‘ldi. Qirolicha Yelizaveta 
uning kemasiga tashrif buyurib dengizchiga ritsarlik unvonini topshirdi. Ispan qiroli Filip II 
qaroqchi Dreykni jazolashni u keltirilgan zararlarni qoplashini va kechirim sо‘rashini talab 
qildi. 1585-1586 yillarda Dreyk yana g‘arbiy Hindistondagi ispanlarning mustamlakalariga 
qarshi yо‘naltirilgan shuningdek avvalgidek yana katta о‘lja bilan qaytgan inglizlarning 
qurollangan flotiga qо‘mondonlik qilgan. Uning ixtiyorida 2300 ta matrosi va dengizchisi 
bо‘lgan 21 ta kema mavjud edi. Frensisning faol harakatlari tufayli “Yengilmas armada” 
kemasining dengizga chiqishi bir yilga kechiktirildi. 1587 yilning 19 aprelida uncha katta 
bо‘lmagan 13 ta kema eskadradasiga qо‘mondonlik qilgan Dreyk suzishga tayyorlanayotgan 
“Armada” kemalari turgan Kadis bandargohiga kirdi. U yerda turgan 60 ta kemadan 30 tasini 
yо‘q qildi. Qolganlarini esa о‘zi bilan olib ketdi, shular ichida ulkan 1200 tonna suv sig‘imiga 
ega bо‘lgan galeon (ispan va portugallarning yelkanli harbiy kemasi bо‘lib, kema hajmi 1550 
tonna, 100 tagacha qurol-aslaha va 500 tagacha askari bor kema) ham bor edi. “Barcha 
kemalar tor-mor qilindi va tarqatib yuborildi”-degan edi vitse-admiral Frensis Dreyk 
“Yengilmas armada” taqdiri haqida. Bu zarbadan Ispaniya о‘zini sira о‘nglab ololmadi.

---

«Yengilmas Armada»ning 134 ta kemasidan atigi 43 tasigina Ispaniyaga qaytib keldi. 
Ispanlarning bosqinchilik yurishlari shu tariqa mag‘lubiyatga uchradi va ularning dengizdagi 
hukmronligiga shu tariqa nuqta qо‘yildi. Shu vaqtdan boshlab dengizda inglizlarning qо‘li 
baland bо‘lib qoldi va inglizlar 1596-yili Kadis portini tor-mor qilib, Angliya kuchli dengiz 
davlatiga aylandi. Biroq Yelizavetaning о‘z fuqarolariga minnatdorchiligi juda qimmatga 
tushdi: “Yengilmas armada” ustidan qozonilgan g‘alabadan keyin dengizchilarni xizmatlari 
evaziga haq tо‘lamasdan kemalardan bо‘shatib yubordi, daydilarga qarshi qonunlar qabul 
qilindi, gadoylarni qamchi bilan savalab, tamg‘a bosishardi.Xalq о‘z qirolichasidan xafsalasi 
pir bо‘ldi. Endi Yelizavetaning foytunini shodu zurramlik bilan olomon kuzatib yurmas edi. 
Unga о‘z vaqtida Filipp II, Ivan Grozniy va Fransiya qiroli Fransua Anjuyskiylar sovchi qо‘ygan 
bо‘lsalar ham turmushga chiqmadi chet elliklarning Angliya ishlariga aralashishini istamadi. 
Yelizaveta 70 yil umr kо‘rdi. Uning о‘limi bilan Tyudorlar sulolasi tugallandi.XVI asrning 
ikkinchi yarmida Angliya qо‘shni Irlandiyaga о‘z tazyiqini keskin kuchaytirdi. Irlandiyaning 
Dublin shahri bilan sharqiy sohillari XII asrning ikkinchi yarmidayoq birinchi marta zabt 
etilgan edi. Dastlabki Tyudorlar, Genrix VII va Genrix VIII davridayoq Irlandiyada ingliz 
hukumatining ta’siri kuchaya boshlagan edi. Xususan Genrix VIII birinchi marta Irlandiya 
qiroli tituli (lot.titulis-yozuv,faxriy unvon;- alohida shaxslarga uning maxsus imtiyozini etish 
uchun merosiy yoki umrbodga berilgan faxriy nom) ni qabul qildi.Irlandiya zodagonlari ingliz 
qiroliga qasamyod qilishlari, undan titul olishlari hamda ular qabilalardan tortib olgan
yerlarga egalik qilish huquqini olishlari kerak edi. Irlandiyaning feodal qabila tarqoqligidan 
foydalanib, bir qabila yо‘lboshchisini ikkinchisiga qarshi gij-gijlash, orolning ayrim 
tumanlarida ig‘vogarlik maqsadida g‘alayonlar uyushtirish va ularni shafqatsizlik bilan
bostirish yо‘li bilan ingliz hukumati Mariya davridayoq, sо‘ngra esa Yelizaveta davrida ham 
О‘rta va Shimoliy Irlandiyadagi yerlarni tizimli tarzda musodara qila boshladi. Odatda, 
musodara qilingan yerlar ingliz dvoryanlariga va qisman Angliyadan kо‘chib kelgan 
dehqonlar-kolonistlarga berilardi. Yelizaveta hukmronlik qilgan davrining oxirida yerlar juda 
kо‘plab miqdorda shu tarzda musodara qilindi, Olsterda Shan O Neyl (1559-1567), 
Mensterda Desmond (1579-1583) hamda yana Olsterda graflardan Tiron bilan Tirkonel 
(1595-1603) rahbarligida rо‘y bergan Irlandiya qо‘zg‘olonlari bostirilgani natijasida ana 
shunday ishlar qilindi. Yelizaveta hukmronlik qilgan davrda ingliz hukumati Irlandiyada jami 
1 mln 300 ming akr hajmdagi juda katta yer maydoni musodara qilindi. Irlandiyaning 
bо‘ysundirilishi va talanishi Angliyaning shundan keyingi tarixi uchun g‘oyat katta ijtimoiy-
iqtisodiy oqibatlarga ega bо‘ldi. Irlandiya Angliyaning mustamlakasiga aylanib, u yerga ingliz 
movuti v a boshqa sanoat mahsulotlari olib borilar hamda u yerdan Angliyaga g‘alla, chorva 
mollari, jun va boshqa qishloq xо‘jalik mahsulotlari keltirilar edi. XVI asrda Angliyada Rus 
davlati bilan iqtisodiy munosabatlar о‘rnatilgan edi. 1554 yilda Angliya-Moskva 
kompaniyasining tuzilishi Angliya bilan Rossiya о‘rtasida muntazam savdo aloqalari 
о‘rnatilishiga olib keldi. Rossiyadan inglizlar juda kо‘p miqdorda zig‘ir poyasi, kanop, mol 
yog‘i, mum, mis, mо‘yna, yog‘ochlarni olib ketar edilar. Qishloq xо‘jaligi va о‘rmon 
xо‘jaligining ana shu mahsulotlari evaziga inglizlar Rossiyaga movut, dori-darmon, qurol-
yaroq, oltingugurt, qо‘rg‘oshin olib kelardilar. Ingliz savdogarlari Moskvadagina emas, balki 
Yaroslavl, Vologda, Velikiy Ustyug va boshqa ba’zi shaharlarda ham yashardilar. Ana shu 
shaharlarda ular xom ashyoni qayta ishlash Angliyaga jо‘natish uchun sanoat korxonalarini 
tashkil qilishardi. Angliya hukumati Rossiya davlatini о‘ziga xos savdo koloniyasi hisoblashga 
moyil bо‘lib, bu yerda ularga Rossiyaning butun eksporti va importi ustidan tо‘la monopol 

---

о‘rnatishni xohlardilar.Kompaniyalarning bunday siyosati Rossiya hukumatining keskin 
qarshiligiga duch keldi. Rossiya savdogarlari bu masala xususida Rossiya hukumatiga bir 
necha marta qattiq shikoyat bilan murojaat qilishgan edi. 70- yillarning boshlaridayoq Ivan 
Grozniy inglizlarning imtiyozlarini ancha qirqib qо‘ydi. XVI asrning oxirlarida va XVII asrning 
boshlarida Boris Godunov davrida ular yanada kо‘proq cheklab qо‘yildi.Yelizaveta I 
Tyudor qariyb 45 yil podsholik qilib, 1603 yil 24 martda vafot etdi. U Tyudorlar 
dinastiyasining oxirgi vakilasi edi.