Reja: Salb yurishlarining boshlanishi sabablari Salb yurishlarining Rim papaligi tomonidan uyushtirilishi

Mavzu: Sо‘nggi о‘rta asrlarda Xitoy Reja: 
Min sulolasining zaiflashuviXVI-XVII asr birinchi yarmida Xitoyning iqtisodiy ahvoli.XVII 
asrning 30-40 yillarida Xitoydagi dehqonlar urushi.Manchjuriya dinastiyaning hokimiyat 
tepasiga kelishi. 5. Xitoyga Yevropa mustamlakachilarining kirib kelishi va Sin 
dinastiyasining ularga qarshi kurashi. 
Xitoy xalq respublikasi. Poytaxti - Pekin. Hududi - 9.597.000 km2. Aholisi 1.300mln kishi 
(2004). Davlat till - Xitoy tilining Mandarin dialekti.Dini konfusiylik, buddaviylik, xristian, 
islom. Pul birligi - yuan.Osiyoning sharqida joylashgan. Shimoli - sharq va garbda Rossiya (40 
km), shimolda Mongoliya bilan (4670 km), shimoli-sharqda va Qirgiziston bilan (858 km), 
garbda Pokiston (523 km), Tojikiston bilan (414 km), Afgoniston (76 km) janubi garb va 
janubda Hindiston bilan janubda Myanma bilan (2158 km), Vetnam (1281 km) Nepal (1236 
km) Butan (470 km), Laos (423 km) bilan chegaradosh. Xitoy Xalq 
Pespublikasi konstitusiyasiga kо‘ra xalq demokratik diktaturasi о‘rnatilgan sotsialistik davlat. 
Mamlakat tarkibida 22 ta provinsiya, 5 ta avtonom va 3 ta markaziy shahar -Pekin, Manxoy, 
Tyan’szin’ va 2 ta maxsus ma’muriy rayonlardan iborat. Bundan tashqari Xitoy tarkibida 
orollardagi hududlar-Gonkong, Makao va Tayvan ham mavjud. XXR - 1949 yil 1 oktabrda 
tashkil topgan. 1 oktabr milliy bayram - XXR elon qilingan pul ijro etuvchi hokimiyat XXR raisi 
(davlat boshligi)ga, umumjahon xalq vakillari yig‘ilish doimiy qо‘mita raisi hisoblanadi. Qonun 
chiqaruvchi oliy organ - Umumjahon xalq vakillari yig‘ilishi.О‘zbekiston Xitoy hamkorligiga - 
1992 yil 12-14 mart kunlari О‘zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti Islom 
Karimovning Xitoy Xalq Respublikasiga rasmiy davlat rasmiy tashrifi bilan asos solingan edi. 
XVI asr oxiri va XVII asr boshlarida Min sulolasi (asoschisi Chju Yuan-chjan 1368 yilda asos 
solgan edi va bu sulola Xitoyni 1368-1644 yillarda boshqargan) tо‘la tushkunlikka yuz tutgan 
edi. Min sulolasi vakillari Chju Yanchjan (1368-1398), Chju Yanven (1392-1402), Chju Di 
(1402-1424), Chju Gaochi (1424-1425), Chju Chjanszi (1425-1435), Chju Sichjen (1435-1449), 
Chju Siyuy (1449-1457), Chju Sichjen (1457-1464), Chju Szyanshen (1464-1487), Chju Yutan 
(1487-1505), Chju Xouchjao (1505-1521), Chju Xousun (1521-1567), Chju Szayxou (1567-

---

1572), Chju Itszyun (1572-1620), Chju Chanlo (1620), Chju Yuszyao (1620-1627), Chju 
Yuszyan (1627-1644) lar boshqarishgan.Min sulolsining imperatori Chju Di davrida Pekinning 
markazida ‘’Ta’qiqlangan shahar’’ nomi bilan mashhur imperator saroyi 1406-1420 yillarda 
qurilgan va 1925 yilgacha oddiy fuqaroning kirishi taqiqlangan ushbu saroy 24 ta Xitoy 
hukmdorlarining qarorgohi bо‘lgan. ‘’Ta’qiqlangan shahar’’ning umumiy maydoni 720 ming 
kv.m.va 9999 xonadan iborat bо‘lgan. XVI asr boshlariga kelib Xitoy monarxiya boshqaruv 
tizimiga ega bо‘lgan, markazlashgan davlat edi. Bu davrda Xitoyda haram og‘aligi 
(haram.arab. man qilingan hudud.Unga xonadon sohibi va uning о‘g‘illaridan boshqalarning 
kirishi man qilingan, uni qullar qо‘riqlagan), keng tarqalgan bо‘lib, unga faqat xitoyliklar 
olingan. Ular kambag‘allarning bolalaridan imperator saroyiga sotib olinardi. Haram og‘alari 
xizmatidan faqat imperator oilasi foydalanishlari mumkin edi. Imperatorning о‘zida 3 
mingtagacha haram xodimi bо‘lardi, knyazlarda 30 tagacha, imperatorning bolalarida 20 
tagacha haram xodimi bor edi.
Minlar hukmronligi davrida saroyda 10 mingtadan kam bо‘lmagan haram xodimlari yashagan. 
XVI asr boshlaridan e’tiboran davlatni idora qilish ishlari imperator xaramining xodimlari 
bо‘lgan mahramlar qо‘lida edi.Min imperatori davrida uning nomidan amalda davlatni 
mahramlar (mahramlar. Shariat qoidalariga asosan aka-uka, tog‘a, bobo, amaki shunday 
nom bilan atalgan), davlatni boshqarishgan. Ba’zi bir haram xodimlari hokim, harbiy boshliq, 
shahar ma’muriyatinin boshlig‘i lavozimlarini egallagan.Imperatorga ta’sir о‘tkazishda haram 
xodimlarining asosiy raqibi saroy kotibiyati a’zolari bо‘lib, ular Xonmin tashkilotiga (FA) 
birlashgan yirik xitoy olimlarining qо‘llab-quvvatlashlaridan foydalanardilar. Ular о‘zlarining 
imperatorga yozgan nomalarida poytaxtda va hududlarda amaldorlar zulmini fosh etishardi, 
iqtisodiyotni tiklash, harbiy islohot о‘tkazishni yoqlab chiqardilar. Xitoy dehqonlari sholidan 
yuqori hosil olganlar. Ba’zi dehqonlar suvni yuqoriga kо‘tarib beruvchi maxsus mashinalar 
yasashni о‘rgandilar, hosildorlikni oshirish uchun о‘g‘itlardan foydalanardilar, sholi 
yetishtirishning yangi texnologiyalarini, uyalab ekish usulini, sifatli urug‘ tayyorlashni 
qо‘llardilar. Xitoy dehqonlari sholidan tashqari, paxta yetishtirish sohasini ham 
bilardilar.Xitoyda yerga egalik qilishning ikki turi- davlat va xususiy yer egaligi bor edi.
Minlar davrida soliq va majburiyatlar, tо‘lovlarning bir necha turi bor edi. Davlat yerlarida 
soliqlar xususiy yerlarga nisbatan yuqori bо‘lgan. Soliqlar asosan sholi bilan hisoblanardi, 
soliqni kumush bilan olish XVI asr oxirlaridan boshlandi. Lyan (lyan.xitoyning pul va og‘irlik 
birligi) lar bilan о‘lchanadigan kumush quymalari bilan bir qatorda mis tangalar ham 
muomalaga kiritilgan. Shaharlar soni qishloqlarga qaraganda kam bо‘lgan. Shaharliklarning 
asosiy mashg‘uloti hunarmandchilik va savdo bо‘lgan. Gazlamalar ishlab chiqarishda 
dastgohlar, suv yordamida aylantiruvchi qurilmalar bо‘lgan. Binolar qurilishida kо‘tarish 
kranlariga о‘xshaydigan qurilmalardan foydalanilgan. Buyuk geografik kashfiyotlar davrida 
Xitoy Yevropa mamlakatlari mustamlakachilik intilishlarining nishoniga aylandi. 1516 yilda 
portugallar bu yerga о‘z kemalarini yuborgan edilar. 1531 yili Xitoy va Portugaliya kemalari 
о‘rtasida dengiz jangi bо‘li о‘tadi va unda portugaliyaliklar mag‘lubiyatga uchradi. Shundan 
keyin Xitoy о‘z portlarini chet el kemalari uchun yopib qо‘ydi. Shunga qaramasdan, 
Portugaliya Xitoy hududida о‘z mustamlakasi Makao (Aomin) ga asos soldi, katolik 
ruhoniylariga esa Xitoyda targ‘ibot bilan shug‘ullanishiga ruxsat berildi. XVI asr о‘rtalarida 
Xitoyga Yaponiya qо‘shinlari bostirib kirdi. Uzoq davom etgan janglardan sо‘ng, 1597 yili 
yaponlar mamlakatdan quvib chiqarildi. Mamlakatda imperator saroyida katta- katta 

---

chiqimlar va Yaponiya bilan bо‘layotgan urush yangidan- yangi soliqlar talab qilardi.Birgina 
XVII asrning ikkinchi о‘n yilligida barcha davlat soliqlarining hajmi 50% ga kо‘paydi. Davlat 
soliqlari bilan bir qatorda feodallar, sudxо‘rlar va amaldorlar foydasiga olinadigan har xir
og‘ir tо‘lovlar tufayli dehqonlar va shahar hunarmandlarining ahvoli ancha og‘irlashgan 
edi.Bundan tashqari xalq ommasi tabiiy ofatdan, suv toshqinidan, takrorlanib turadigan 
qahatchilikdan, ocharchilik va epedimiyadan azob chekar edi.XVI asr boshlarida hozirgi 
Xitoyning shimoli-sharqiy hududida XII asr boshlaridayoq Szin imperiyasida о‘z davlatlarini 
qurgan chjurchjenlar avlodi hisoblanuvchi manchjur qabilalari yashardi. XVII asr boshlarida 
Xitoyning xalqaro ahvoli ham ancha yomonlashdi. Shimolda Sungari daryosi havzasida 
yashovchi manchjur qabilalari 1606 yilda birlashadi. (Manchjuriya - hozirgi XXR - sining 
shimoli -sharqiy (manosi shimoli- sharq) deb ataladi. XVI asr oxirida Amur daryosidan 
janubda, Ussuriyadan garbroqda harbiy boshliq Aysingioro Nurxasi (Nurxachi), (1559-1626 
yillarda yashagan) manchjur qabilalarini birlashtiradi. 
1616-1636 yillar Xitoyda manchjurlarning sо‘nggi Szin sulolasi Nurxachi (Nurxasi) 1616-yilda 
asos soladi va Tay-Szu nomi bilan 1616-1626 yillarda xon (imperator bо‘ldi). Tay-Szuning 
ishini sakkizinchi о‘g‘li Xuantayszu (1626-1643yillarda boshqargan) va tо‘qqizinchi nabirasi 
Oysingoro-Fulin (1643-1644 yillarda) davom ettirdi. Bu davlat hukmdori Nurxatsi tez orada 
Minlar sulolasiga qarshi kurash boshladi, ulardan Lyaodun yarim orolini tortib oldi va 1618-
yilda Xitoyga harbiy yurish boshlaydi. Nurxachi vafot yetgach uning vorisi Abaxay (1626-1643) 
Xitoy hududlarini bosib olishda otasining ishlarini davom ettirdi va katta muaffaqiyatlarga 
erishdi. 1625- yilda manchjurlar Mukdenni va deyarli butun Lyadun yarim orolini bosib 
oldilar. 30-yillarda Koreya manchjurlarga vassal qaram bо‘lib qoldi. Kuchsizlashib holdan 
toygan Min sulolasi manchjurlarga jiddiy qarshilik kо‘rsata olmadi. Manchjurlar imperiyaning 
katta qismini bosib oldilar. 1636-yilda Abaxay о‘zini imperator deb e’lon qildi. О‘z sulolasini 
Sin (toza, tiniq) nomi bilan atay boshladi.Xalq ommasining mamlakatdagi mavjud rejimdan 
noroziligi kuchayib, oqibatda dehqonlarning katta urushiga aylandi va Min sulolasini 
halokatga olib keldi.Xitoydagi hukmron tuzumga qarshi dehqonlar isyoni 1622 yili Shandun 
viloyatida «Oq nilufar» yashirin tashkiloti rahbarligida boshlandi. Dehqonlar harakatining 
boshlanishiga 1628 yildagi ochlik turtki bо‘ldi. Shensi va Shansi viloyatlarda bu ochlik ayniqsa 
kuchli bо‘ldi. Bu viloyatlarda boshlangan harakat 1632 yilda markaziy Xitoyning boshqa 
viloyatlariga ham tarqaldi. Qо‘zg‘olon ayniqsa, Xenan, Xubey, Anxay, Shandun, Sichuan 
viloyatlarida kuchli bо‘ldi. Dehqonlarning qurolli otryadlarda о‘n minglab qо‘zg‘olonchilar bor 
edi.