Reja: Yorug’likning tabiati

Yorug’lik to’lqinlarini monoxromatikligi va kogerentligi. Bir xil to’lqin 
uzunlikka ega bo’lgan (bir xil chastotali) ya’ni bir xil rangdagi yorug’lik nuri 
monoxramatik nur deyiladi. 
Tebranish chastotalari bir xil bo’lib, fazalar ayirmasi o’zgarmas bo’lgan yorug’lik 
to’lqinlar kogerent to’lqinlar deyiladi. Har xil atom boshqa atomlarga bog’liq 
bo’lmagan holda kogerent nurlanish chiqaradi. Alohida atomning nurlanish chiarish 
vaqti 10
-8
sekund chamasi davom etadi. To’lqinlar tizmasining uzunligi L yorug’lik
to’lqinlarning tezligi c ni atomning nurlanish vaqti

= 10
-8
s ga ko’paytmasiga teng. 
L=c

=3

10
8
m/c 

10
-8
c=3m 
L ni kogerentlik masofasi, atomning nur chiqarib turish vaqti 

esa kogerentlik 
vaqti deyiladi. Kogerent manbalarni hosil qilishni eng ko’p tarqalgan ikki usuli mavjud 

---

176 
1. Frenel 
ko’zgulari. 
Bir-biriga 
yondashgan ikkita yassi OM va ON 
ko’zgular shunday joylashganki, ularning 
aytaruvchi sirtlari 180
0
ga yain burchak 
hosil qiladi. Shuning uchun 

burchak juda 
kichikdir 1-rasm. 
15.1-rasm. Frenel ko’zgusi 
. 
2. Frenel biprizmasi. Bir butun shishi 
bo’lagidan umumiy asosga ega bo’lgan ikkita 
prizma yasalgan bo’lib, ularning sindirish 
burchagi 0 juda kichik 2-rasm. 
15.2-rasm. Frenel biprizmasi 
Yorug’lik interferenstiyasi. Yorug’lik murakkab hodisadir: ba’zi hollarda u o’zini 
elektromagnit to’lqin kabi tutadi, boshqa hollarda esa, maxsus zarralar(fotonlar) oqimi 
kabi tutadi. Dastlab yorug’likning to’lqin tabiati bilan bog’liq bo’lgan hodisalarni ko’rib 
chiqamiz. 
Ma’lumki elektromagnit to’lqinda to’lqin tarqalishiga perpendikulyar yo’nalishida 
ikki vektor- elektr maydon kuchlanganligi (E) va magnit maydon kuchlanganligi 
vektorlari (N) tebranadi. Tajribalar ko’rsatadiki, yorug’likning fizialogik fotoqimyoviy, 
fotoelektrik va boshqa tasirlarini elektr vektorning tebranishlari vujudga keltiradi. 
Shuning uchun yorug’lik vektori haqida gapirganimizda asosan elektr maydon 
kuchlanganligi vektorini ko’zda tutamiz. Yorug’lik vektori amplitudasi modulini A harfi 
bilan belgilaymiz. Bir xil chastotali ikkita to’lqin qo’shilganda fazoning biror nuqtasida 
bir xil yo’nalgan

---

177 
)
(
1
1
1




t
сos
А
х
)
(
2
2
2




t
сos
A
x
tebranishlarni uyg’otyapti, deb faraz qilaylik byerilgan nuqtadagi natijaviy tebranish 
amplitudasi quyidagi formuladan topiladi. 
)
(
2
1
2
2
1
2
1
2





сos
A
A
A
A
To’lqinlar kogyerent bo’lmaganda 

2
-

1
uzluksiz ravishda o’zgaradi va har qanday 
qiymatni bir xil extimol bilan qabul qila oladi. Shu sababli cos(

2
-

1
) ning vaqt bo’yicha 
o’rtacha qiymati nolga teng. Bu holda
2
2
2
1
2
A
A
A


Yorug’lik intensivligi 1 (ya’ni to’lqinining tarqalish yo’nalishiga pyerpendikulyar 
maydonchaning yuza birligi orqali o’tadigan vaqt bo’yicha o’rtacha yorug’lik oqimi) 
yorug’lik to’lqini amplitudasining kvadratiga proporstional I

A
2 
bo’lgani uchun 
kogyerent to’lqinlar ustma-ust tushgandagi intensivligi har bir to’lqin alohida hosil 
qiladigan intensivliklarni yig’indisiga teng bo’ladi, degan xulosaga kelamiz. 
I=I
1
+I
2
to’lqinlar kogerent bo’lganda cos(

2
-

1
) ning qiymat vaqt o’tishi bilan o’zgarmaydi, 
lekin fazoning har bir nuqtasida o’z qiymati bo’ladi, ya’ni 
)
(
2
1
2
2
1
2
1






сos
I
I
I
I
I
fazoning qaysi nuqtalari uchun cos(

2
-

1
)

0 bo’lsa I o’sha joylarda I
1
+I
2
dan va qaysi 
nuqtalarida cos(

2
-

1
)

0 bo’lsa, I o’sha joylarda I
1
+I
2
dan kichik bo’ladi.
Shunday qilib monoxoramatik kogerent yorug’lik to’lqinlari ustma-ust 
tushganda yorug’lik oqimining fazoda qayta taqsimlanishi ro’y byeradi, natijada 
fazoning ba’zi joylarida intensivlikning maksimumlari (yorug’ soxa) boshqa joylarda -
minimumlari (qorong’u soxa) vujudga keladi. Bu hodisa yorug’lik interferenstiyasi deb 
ataladi. I
1
=I
2
bo’lganda to’lqinlar interferenstiyasi aynisa yaqqol ro’yobga chiqadi.

---

178