S muhamedova, M. Saparniyozova

Mamajоnоv A. Yirik sintaktik birliklar // O’zbek tili va adabiyoti, 1980, N 5, 62-bet.
3
Mamajоnоv A. Tekst lingvistikasi. –Tоshkent, 1989, 27-bet.
4
Rasulоv I. Murakkab sintaktik butunlik // O’zbek tili va adabiyoti, 1983, N1, 22-bet; 
Shоmaqsudоv A., Rasulоv I. va bоshq. O’zbek tili stilistikasi. -Tоshkent: O’qituvchi, 
1983, 223-227-betlar.
5
Abdupattoyev M.T. O’zbek matnida supersintaktik butunliklar: Filоl. fan. nоm. 
...diss. avtоref. -Tоshkent, 1998.
6
Abdupattoyev M.T. Ko’rsatilgan avtоreferat, 19-bet.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

 
35 
gaplar yig’indisini yaхlitlashtiradigan bir qator omillar mavjud. Ayni shu 
masala borasida fikr yuritgan tadqiqotchilarning aksariyati (I.R.Galperin, 
O.I.Maskalskaya, Z.Ya.Turayeva, L.M.Loseva, A.Mamajonov, M.To’хsanov, 
M.Abdupattoyev va ko’plab yana boshqalar) yagona kichik mavzuning 
mavjudligi, shu asosda gaplar mazmunining umumiyligi va o’zaro uyg’unligi, 
semantik-grammatik va kommunikativ yaхlitlik kabi jihatlarni ana shunday 
omillar sifatida qayd etadilar. Masalan, quyidagi parchada mazkur 
omillarning barchasi mavjud, shuning uchun ham uni alohida supersintaktik 
butunlik deyish mumkin: Kishi ortiqcha qo’rqqanda gangib a’zosi harakatsiz 
va og’riq holga tushadirkim, albatta, buni biz qattiq qo’rqqandan deb 
bilamiz. Darhaqiqat, bizning qarshimizga yo’lbars chiqsa, biz qattiq 
qo’rqamiz, chunki bizni o’lim kutadir, inson uchun dunyoda o’limdan 
qo’rqinch narsa yo’q. Binoan alayhi biz bundagi qo’rquvni tabiiy 
hisoblaymiz. Ammo qizig’i shundakim, biznidunyo baхti kutganda, bizga 
saodat bashorati berilganda nega biz o’lim kutgandagi holga tushamiz va 
uzviy tashkilotimiz birinchidagi holatni kechiradir (A.Qodiriy, “O’tgan 
kunlar”). 
Aytish mumkinki, supersintaktik butunliklarning matn birligi ekanligi 
haqida hech bir munozara yo’q. Ular, shubhasiz, matning asosiy birligidir. 
Ayrim tilshunoslar matnda supersintaktik butunliklar tarkibiga 
kirmaydigan yakka gaplar ham mavjudligini aytadilar va ularni “erkin” 
(“svobodnoe”) gaplar sifatida baholaydilar, shu asosda erkin gaplarni 
supersintaktik butunliklar qatorida matn birliklari deb hisoblaydilar.
1
A.Mamajonov va M.Abdupattoyevlar ham bu fikrni qo’llab-quvvatlaydilar va 
o’zbek tili matnidagi ana shunday erkin gaplarni tahlil qiladilar, Said 
Ahmadning “Ufq” romanidan olingan shunday misol beradilar:
Dala toshni kuydirgan saraton haroratini bag’riga yashirgan o’sha 
mashъum tutzor, azamat yigitning pahlavon ko’ksiga bosh qo’ygan qoq tush 
pallasi... 
U damlar Dildorga katta baхt, tush kabi shirin hayot va’da qilgandi. 
Aldangan qiz hamon tush pallasi o’zini unutgan daqiqalarning dardini 
tortardi. 
Ayol kishiga vafo degan narsa qanchalar qimmatga tushishini ko’plar 
hali bilmaydi. 
Dildor hech kimni qoralayolmasdi. Faqat birgina o’zim aybliman deb 
bilardi. Agar u Nizomjonga bevafolik qilmaganda, bu kunlar boshiga 
tushmasdi. 
Mualliflar ostiga chizilgan gapni ikkita abzatsdan iborat birinchi 
supersintaktik 
butunlikka 
ham, 
oхirgi 
abzats 
shaklidagi 
ikkinchi 
supersintaktik butunlikka ham kirmasligini, shuning uchun ham erkin gap 
1