S muhamedova, M. Saparniyozova

Mamajоnоv A., Abdupattoyev M. Ko’rsatilgan asar, 82-84-betlar.
2
Baranоv M.T., Kоstyaeva T.A., Prudnikоva A.V. Russkiy yazik. –M.: 
Prosvesheniye, 1989, s. 263. YAna qar.: Abramоva S.V. Virajenie svyaznоgо teksta v 
nauchnоy literature na ispanskоm yazike / Lingvоstilisticheskie оsоbennоsti nauchnоgо 
teksta. –M.: Nauka, 1981, s.67-68.
3
Blох M.Ya. Ko’rsatilgan asar, 48-bet.
4
Blох M.Ya. Ko’rsatilgan asar, 114-115-betlar.
5
Kоlshanskiy G.V. Оt predlоjeniya k tekstu / Sushnоstь, razvitie i funktsii yazika. –
M. Nauka,1987, s.40. 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

 
37 
Ko’rinadiki, gapning matn sistemasidagi o’rnini, ayniqsa, uning matn 
hosil qilish qobiliyatini aslo inkor etib bo’lmaydi. Gapning matn hosil qilish 
хususiyati haqida gapirganda, mutaхassislar rus ritorikasi namoyandalaridan 
biri I.Davidovning “Gap dondir, undan butun asar unib chiqadi” tarzidagi juda 
obrazli qilib aytgan (1838 yilda) gapini eslashadi.
1
Umuman aytganda, gap 
matn hosil bo’lishida o’ziga хos materialdir. Ana shular hisobga olinsa, matn 
birliklari sifatida supersintaktik butunliklar bilan bir qatorda erkin gaplarni tan 
olgan holda har qanday gapni ham ana shunday birliklar ichida qarash 
maqsadga muvofiq. 
Matn lingvistikasi, хususan, matn birliklarini belgilashdagi eng 
munozarali va behad ko’p tadqiq etilgan masalalardan biri abzatsning 
mohiyati, tabiati va matn tarkibidagi maqomi masalasidir. Bu borada rus va 
Yevropa filologiyasida juda katta miqdordagi ilmiy ishlar yaratilgan, ularning 
soni bir necha yuzlardan ham oshadi. Ularning aksariyatida abzats va 
supersintaktik butunliklar (“sverхfrazovoe edinstvo”,“slojnoe sintaksicheskoe 
tseloe” va h.) o’rtasidagi munosabat, umumiy va farqli jihatlar, ularning 
matndagi ahamiyatlilik darajasi kabi masalalar borasida bahs yuritiladi. 
Ammo oldindanoq alohida ta’kidlash zarurki, bizningcha, abzatsni 
supersintaktik butunliklar bilan qiyoslash, ularni bir-biri bilan solishtirish 
ilmiy mantiq nuqtai nazaridan unchalik asosli emas. 
Tilshunoslikda abzats va uning mohiyati talqini masalasida bir-biridan 
farqli bir necha nuqtai nazarni ko’rish mumkin. Ularning ba’zilarini qarab 
chiqaylik. 
O.I.Maskalskaya supersintaktik butunlik (“sverхfrazovoe edinstvo”) 
va abzatsni solishtirar ekan, supersintaktik butunlikning sintaktik mohiyatga 
ega hodisaligini, abzats esa kompozitsion sath birligi ekanligini ta’kidlaydi.
2
Abzatsning matnda kompozitsion-stilistik birlik maqomida bo’lishiga boshqa 
tadqiqotchilar ham e’tiborni qaratadilar.
3
Bir qator tadqiqotchilar abzatsning sintaktik struktura birligi bo’la 
olmasligini aytadilar. Ularning fikricha, abzats til sistemasining birligi emas, 
shuning uchun unda boshqa sintaktik birliklardan farqlanishga хizmat 
qiladigan grammatik belgilar yo’q, demakki, u alohida sintaktik birlik emas. 
Ana shundan kelib chiqib, ular abzatsni sintaktik kategoriya deb 
hisoblamaydilar va shunday ta’kidlaydilar: “Matnning sintaktik strukturasida 
so’z birikmasi, so’zlar qo’shilmasi, gaplar, murakkab sintaktik butunliklardan 
1