Сабзавот экинларидан мўттасил ва юқори ҳосил олиб туришда маҳаллий

Навларни районлаштириш. Районлаштириш дейилганида хишлоқ 
хўжалиги эхинларининг Юқори маҳсулдор, ҳосилининг сифати ва бошқа 
хурсатхичлари жиҳатидан қимматли бўлган навларини танлаб олиш ва 
буларни муайян бир табиий минтахаларнинг хужалихларида саноат ишлаб 
чиқаришига жорий этиш тушунилади. 
Янги навни районлаштириш тўғрисидаги масала давлат нав синовининг 
натижаларига ва ишлаб чиқариш синовини ўтхазган хўжаликлардан олинган 
маълумотларга қараб хал хилинади. 
Сўнгги йилларда хужалих юритишнинг шахллари ўзгариб, навларга 
ққўйиладиган талаблар ортиб бораѐтгани муносабати билан сабзавот 
эхинларининг сортиментида ўзгартиришлар рўй бермоқда. Эсхириб ҳолган 
ҳам қимматли навлар мамлакатимизда яратилган янгилари билан тинмай 
алмаштирилмоқда, ажнабий навлар эса яхшиланмоқда. Ўзбехистон 
Республихасида ҳар йили сабзавот эхинларининг 2-3 та, полиз эхинларининг 
1-2 та янги навлари районлаштйрилади. 
Районлаштирилган эсхи навларни анча ҳосилдор ва маҳсулоти- нинг 
сифати жиҳатидан қимматли бўлган янгилари билан вақти- вақтида 
алмаштириб туриш навлар алмашинуви деб аталади. Навлар алмашинуви бир 
вақтнинг ўзида хишлоқ хўжалигини жадаллаш- тириш ҳамдир, чунхи бу 
нарса экинлар ҳосилдорлигини ошириш- иинг самарали йўлларидан бири 
бўлиб ҳисобланади. У ѐки бу эхин бўйича нав алмаштириш иши хдсха 
муддатларда (уч-тўрт йилда) Ўтхазилади, истиқболли янги навларни давлат 
нав синаш Участхаларида ўрганиш иши яхши йўлга қўйилган ва бу навлар 
кўпайтириб олинган (хали районлаштирилмасидан илгари) такдирдангина 
бунга эришиш мумкин. 
Янги нав районлаштирилганидан кейин уни яратган илмий муассасалар 
(оригинаторлар) элитани уруғчилик хўжаликларига топширадилар, бу 

---

хўжаликлар унинг уруғини жадаллик билан кўпайтириш ишларини ташкил 
этади. Бироқ, янгидан кўпайтирилган уруғлар ҳам биологик ва механик 
жиҳатдан ифлосланиши, белги- ларининг ажралиш ҳодисасига учраши ва 
бошқа сабаблар туфайгщ вақт ўтиши билан ўзининг дастлабки юқори 
сифатларини йўқотиб боради. Шунинг учун ҳам уларни навни яхшиловчи 
танлашлар йўли билан олинган янги навларга алмаштириш зарур бўлиб 
қолади. Навларнинг ишлаб чиқаришда экиб келинаѐтган уруғларини шу 
навнинг сифати яхшиланган урукпари билан алмаштириш навни янгилаш деб 
юритилади. 
Ўзбекистон Республикаси мустақилликни қўлга киритганидан кейин 
бизнинг мамлакатимизда селекция ишларига янада кўпроқ акамият 
бериладиган бўлди. Ўзбекистон Республикаси Олий мажлиси томонидан 
1996 йил 30 августда ―Селекция ютўқлари тўғрисида‖ги қонуннинг қабул 
қилиниши шунинг далилидир. Бу Қонунга мувофиқ, навлар мукофазасига 
дойр давлат сиѐсатини Давлат патент бюроси юргизиб боради, бу бюро нав 
учун патент ва гувоқаома олиш хусусида берилган талабномаларни қўриб 
чиқади, навларни Давлат рўйхатига киргизади, яъни Давлат реестрини олиб 
боради, талабнома материаллари ва рўйхатга олинган навлар тўғрисидаги 
маълумотларни эълон қилади, навлар учун мукофаза кужжатлари, патентлар 
ва гувоқаомалар беради. Патент идораси патент эгаси бўлиб 
кисобланмайдиган ҳар бир селекциячига муаллифлик ҳукукини, шунингдек 
селекция ютугадан фойдалан- ганлик учун патент эгасидан мукофот олиш 
куўукини тасдикловчи селекциячи гувоқномасини беради, Селекция ютуга 
(нав) га бўлган ҳукук патент ѐки гуюқнома билан тасдикланади. Патент 
мухофазага қодирлик талабларига жавоб берадиган ва Ўзбекистон 
Республикасида муҳофаза қилинувчи ботаник турларга мансуб бўлган нав 
учун берилади ва навнинг тафовутлари янгилигини, бир зайлда ва 
барқарорлигини тасдикдайди. Гувоқнома бир зайлдалик ва барқарорлик 
мезонларига жавоб берадиган ва Ўзбекистон Республикасида мухофаза 
қилинадиган ва мухофаза қилинмайдиган ў ботаник турларга мансуб 

---

селекция ютугига берилади. Патент ва гувоқнома шу хужжатлар эгасининг 
селекция ютуга номига бўлган хукукини, унга эгалик қилиш, ундан 
фойдаланиш хуқуқини тасдиклайди. 
Қишлоқ хўжалиги экинлари навларини синаш бўйича давлат комиссияси 
навлардан хўжаликда фойдаланиш соқасидага давлат сиѐсатини олиб боради 
ва аризада кўрсатилган навларнинг мухофазага қодирлиги хусусида 
экспертиза ўтказади, бунда навнинг янгилиги, бошқалардан фарқ 
қилувчанлиги, бир зайлдалиги ва баркдрорлиги 
шу
экспертизанинг мезонлари 
к;илиб олинади. Янги яратилган навларни илмий муассасалар ва олий ўқув 
юртлари давлат нав синовига топширадилар. Янги нав уч йиллик синовда 
ишлабчиқаришда фойдаланилаѐтган навлардан устун бўлиб чикса, ана 
шундагина Нав синаш бўйича давлат комиссияси нав муҳофазага қодир ва 
уни давлат реестрига киритиш хдмда районлаштириш мақсадга мувофиқ,, 
деб хулоса чиқаради. 
Крнунда навнинг Давлат реестрида қайд қилиш вақтида тузилган расмий 
баѐнида кўрсатилган белгилари сақланиб турадиган бўлиши учун патент 
эгаси ўша навни шу патент ѐки гуюқнома амал қилиб борадиган муддат 
давомида қўллаб-қувватлаб боришга мажбур, деб кузда тутилган. Патент 
эгаси ихтисослашган ташкилотлар ѐки Патент идорасининг талабларига 
мувофиқ; нав уруғларини қонтрол синовлар учун етказиб бериш ва синаш-
назорат қилиш ишларини жойининг ўзида ўтказиш учун имкон очиб қўйишга 
мажбурдир. 

---

II-қисм. УРУҒЧИЛИККА ДОИР УМУМИЙ 
МАСАЛАЛАР 
Сабзавот ва полиз экинлари ҳосилдорлигини ошириш учун барча 
тоифадаги 
хўжаликларни 
ва 
хавасқор сабзавотчиларни 
маҳаллий 
шароитларга мослашган энг яхши навларнинг юқори сифатли ва тоза навли 
уруғлари билан таъминлаб бориш зарур. 
Ўзбекистан Республикаси Президенти И. А. Ҳаримов Олий Мажлиснинг 
унинчи сессиясида: "Селекция ишини ташкил этишни тубдан яхшиламоқ, 
керак. Равшанки, фақатгина яхши уруғлар мул- қўл ҳосил беради" деб 
таъкидлаб ўтган эди. 
Мамлакатимизда сабзавот экинлари селекцияси ва уруғчшшгининг 
муайян бир тизими қарор топган, бу тизим қуйидаги асосий бугинларни ўз 
ичига олади: селекция, давлат нав синови, бирламчи уруғчилиқ нав 
уруғчилиги, нав ва уруғ назорати, пестицидларни ишлатиш устидан назорат. 
Уруғчиликнинг асосий вазифаси нав сифатлари билан экинбоп сифатлари 
юқори бўлган уруғларни сабзавот ва полиз маҳсулотлари етиштириладиган 
барча майдонларни таъминлаш учун етарли миқдорда ишлаб чиқариш ва 
сугўрта жамғармасини яратишдир. Вазифалари муҳим ва ишлаб чиқариш 
хажмлари ўлкан бўлгани туфайли сабзавот экинлари уруғчилиги 
хўжаликнинг мустахил соқаси бўлиб ажралиб чиққан.