Samarqand davlat universiteti a. B. Pardayev, S. A. Qurbonov

Tovush tushishiga namunalar 
№ 
Fonetik hodisa 
Fonetik hodisaga sabab boʻlgan 
qoʻshimcha turi 
1 
oʻyin + -a = oʻyna 
Soʻz yasovchi qoʻshimchalar ta‘sirida 
2 
qiyin + -a = qiyna 
3 
yigʻi + -la = yigʻla 
4 
sariq + -ay = sargʻay 

---

24 
5 
chaqin + -a = chaqna 
6 
oʻrin + -a = oʻrna 
7 
ulugʻ + -ay = ulgʻay 
8 
ogʻiz + -aki = ogʻzaki 
9 
ayir + -im = ayrim 
10 
buyur + -uq = buyruq 
11 
past + -ay = pasay 
12 
sust + -ay = susay 
13 
oʻgʻil + -im = oʻgʻlim 
Sintaktik shakl yasovchi 
qoʻshimchalar (munosabat shakllari) 
ta‘sirida 
14 
oʻrin + -im = oʻrnim 
15 
egin + -im = egnim 
16 
qoʻyin + -im = qoʻynim 
17 
bagʻir + -im = bagʻrim 
18 
shahar + -i =shahri 
19 
burun + -ing = burning 
20 
men + -ning = mening 
21 
sen + -ning = sening 
22 
men + -ni = meni 
23 
sen + -ni seni 
24 
men + -niki = meniki 
Lugʻaviy shakl yasovchi 
qoʻshimchalar ta‘sirida 
25 
sen + -niki = seniki 
26 
ayir + -il = ayril 
27 
qayir + -il = qayril 
28 
ikki + -ala / -ov / -ovlon = ikkala, ikkov, 
ikkovlon 
29 
olti + -ala / -ov / -ovlon = oltala, oltov, 
oltovlon 
30 
yetti + -ala / -ov / -ovlon = yettala, 
yettov, yettovlon 
31 
oʻqigan + edi / emish / emas = 
oʻqigandi, oʻqiganmish / oʻqiganmas 
Toʻliqsiz fe‘llar ta‘sirida tovush 
tushishi 
32 
borar + edi / ekan / emish = borardi, 
borarkan, borarmish,
33 
bora oladi = boroladi 
Yetakchi va koʻmakchi fe‘l qoʻshilib 
yozilishi ta‘sirida tovush tushishi 
34 
yoza oladi = yozoladi 
 
TOVUSH ALMASHISHI 
Nutqimizda bir tovushning boshqa tovushga almashishi hodisasi ham ko‗p 
uchraydi. 
Aytilgani kabi yoziladigan tovush almashishi hodisalari. 
– k tovushi bilan tugagan so‗zlarga egalik qo‗shimchasi qo‗shilganda so‗z 
oxiridagi k tovushi g ga aylanadi: tirgak + -i → tirgagi; 

---

25 
– q tovushi bilan tugagan so‗zlarga egalik qo‗shimchasi qo‗shilganda so‗z 
oxiridagi q tovushi g„ ga aylanadi: tomoq + -i → tomog„i. 
Ammo ba‘zi so‗zlar bu qoidaga bo‗ysunmaydi, ya‘ni o‗zgarishga uchramaydi: 
idrok, ishtirok, axloq, ravnaq, huquq, ittifoq va hokazo. 
– -ga, -gach, -gan, -gina kabi g tovushi bilan boshlanuvchi qo‗shimchalar uch 
xil aytiladi va yoziladi: yurakkinam, oqqan, quloqqa, bug„ga.
Eslatma: b va m tovushlaridan oldin kelgan n tovushi m shaklida aytilsa ham, n 
yoziladi: shamba-shanba, ko„rimmas-ko„rinmas. 
Tovush almashishiga namunalar 
№ 
Fonetik hodisa 
Fonetik hodisaga sabab boʻlgan 
qoʻshimcha turi 
1 
son + -a = sana 
Soʻz yasovchi qoʻshimchalar ta‘sirida 
2 
yosh + -a = yasha 
3 
yosh + -ar = yashar 
4 
ot + -a = ata 
5 
ong + -la = angla 
6 
tara + -q = taroq 
7 
soʻra + -q = soʻroq 
8 
boʻya + -q = boʻyoq 
9 
yama + -q = yamoq 
10 
qiyna + -q = qiynoq 
11 
sana + -q = sanoq 
12 
quvna + -q = quvnoq 
13 
sovi + -q = sovuq 
14 
quri + -q = quruq 
15 
chuchi + -k = chuchuk 
16 
oʻyna + -qi = oʻynoqi 
17 
sayra + -qi = sayroqi 
18 
istak + -im = istagim 
Sintaktik shakl yasovchi 
qoʻshimchalar (munosabat shakllari) 
ta‘sirida 
19 
qishloq + -im = qishlogʻim 
20 
istak + -ga = istakka 
21 
qishloq + -ga = qishloqqa 
22 
ek + -gan = ekkan 
Lugʻaviy shakl yasovchi 
qoʻshimchalar ta‘sirida 
23 
chiq + -gan = chiqqan 
24 
ek + -gach / -gancha / -guncha / -gani = 
ekkach, ekkancha, ekkuncha, ekkani 
25 
chiq + -gach / -gancha / -guncha / -gani 
= chiqqach, chiqqancha, chiqquncha / 
chiqqani 
26 
oʻqi + -v = oʻquv 
27 
qiyna + -v = qiynov 

---

26 
Ayrim soʻzlar tarkibida bir nechta fonetik hodisalar kuzatiladi. Ulardan 
ba‘zilari quydagilar: 
№ 
Soʻz 
Fonetik hodisalar 
1 
sanogʻi 
son + -a = 
sana 
sana + -q = 
sanoq 
sanoq + -i = 
sanogʻi 
3 ta tovush 
almashishi 
2 
qiynogʻi 
qiyin + -a = 
qiyna 
qiyna + -q = 
qiynoq 
qiynoq + -i 
= qiynogʻi 
1 ta tovush tushishi, 
2 ta almashishi 
3 
buyrugʻing 
buyur + -uq 
= buyruq 
buyruq + -
ing = 
buyrugʻing 
1 ta tovush tushishi, 
1 ta almashishi 
4 
oʻynoqi 
oʻyin + -a = 
oʻyna 
oʻyna + -qi 
= oʻynoqi 
1 ta tovush tushishi, 
1 ta almashishi 
 
TALAFFUZ VA IMLO ME‟YORLARI 
Og‗zaki nutqda bir necha xil talaffuz qilinuvchi tovush, qo‗shimcha va 
so‗zlardan adabiy tilga qabul qilingan bittasi to‗g‗ri talaffuz me‘yori sanaladi. 
Yozma nutqda bir necha xil yoziluvchi tovush, qo‗shimcha va so‗zlardan 
adabiy tilga qabul qilingan bittasi imlo me‘yori sanaladi. 
To‗g‗ri talaffuz me‘yorlarini o‗rganuvchi tilshunoslik bo‗limiga orfoepiya 
(yunoncha: orfo – «to‗g‗ri», epos – «so‗zlamoq», «nutq») deyiladi. 
To‗g‗ri yozish me‘yorlarini o‗rganuvchi tilshunoslik bo‗limiga orfografiya 
(yunoncha: orfo – «to‗g‗ri», grafo – «chizmoq») deyiladi. 
Tilimizdagi bir qator soʻzlarning talaffuzi va imlosi bir-biridan farq qiladi. 
Bunday soʻzlar talaffuzi boʻyicha emas, ma‘lum morfologik qonuniyatlar asosida 
yoziladi va ularning imlosini eslab qolish lozim. Masalan: shamba – shanba, maxsat 
– maqsad, taxsim – taqsim, Samarqan – Samarqand, kitop – kitob, tambur – tanbur, 
o„m besh – o„n besh. 
UNLILAR TALAFFUZI VA IMLOSI 
 
 
A va o unlilari talaffuzi va imlosi. 
A tovushi zamon, hamon, baho, jahongir kabi so‗zlarda o kabi aytiladi, ammo 
a yoziladi.
O tovushi pomir, okean, konsert singari so‗zlarda a, tonna, orden kabi 
so‗zlarda o„ aytilsa-da, o yoziladi. 
Termos, tormoz, direktor kabi so‗zlarning oxirgi bo‗g‗ini i ga moyil aytilsa 
ham, o yoziladi. 
1-topshiriq. Quyidagi soʻzlarning imlosini eslab qoling. 
Somon, tomosha, mabodo, muomala, dala, aloqa, buloq, baho, jahongir, omon, 
fonetika, hamon. 
2-topshiriq. O tovushi a kabi talaffuz qilinadigan quyidagi soʻzlarning imlosi 
va talaffuzini eslab qoling.

---

27 
Okean, zoologiya, zoopark, oynak, okop, obro‗, orkestr, roman, kovak, joy, 
kokil, kombayn, konstitutsiya, konsert, kosmonavt. 
U va i unlilarining talaffuzi va imlosi 
So‗zlarning birinchi bo‗g‗inida r, l undoshlaridan oldin kelgan i unlisi bilinar-
bilinmas talaffuz qilinsa ham, yozuvda i harfi bilan yoziladi. Masalan: biroq, sira, 
bilan. 
Ikki bo‗g‗inli so‗zlarning birinchi bo‗g‗inida lablangan u unlisi ta‘sirida 
ikkinchi bo‗g‗indagi i unlisi u holida talaffuz qilinsa ham, yozuvda i yoziladi. 
Masalan: kulgu emas, kulgi; chopqu emas, chopqi. tulku emas, tulki. Shunday 
yozilishi bilan ikkinchi bo‗g‗inida u yoziladigan otlardan farqlanadi. Masalan: urush 
– urish, yumush – yumish, burush – burish. Bu soʻzlar oʻzaro paronim boʻlib, 
ma‘nolari i va u unlilari orqali farqlanadi. 
3-topshiriq. Quyidagi soʻzlarning imlosini eslab qoling. 
Kunduz, yulduzcha, tovuq, tutun, guvullamoq, qasir-qusur, uchqun, uchun, 
kampirqovun, churullamoq, tuygʻu, uyqu, qaygʻu. 
E va oʻ unlilarining talaffuzi va imlosi 
 
E harfi kecha, ekran, ne‟mat kabi so‗zlarda to‗liq talaffuz qilinadi. Telefon, 
teatr, okean, material kabi so‗zlarda i ga monand aytiladi, lekin e yoziladi. 
 
O„ tovushi ko„l, o„s, cho„l, jo„ra, mo„tabar kabi so‗zlarda torroq, bo„ri, qo„ri, 
xo„roz, ro„mol kabi so‗zlarda esa kengroq eshitiladi, ammo har vaqt bir xil shaklda 
yoziladi. 
Mo„tadil, mo„jiza, mo„tabar kabi so‗zlardagi tutuq belgisi yozuvda tushirib 
qoldiriladi. 
4-topshiriq. Quyidagi soʻzlarning imlosini eslab qoling. 
Tomon, ilmiy, manfaat, inshoot, sanoat, matbuot, million, soat, mudofaa, 
milliard, ukrain. 
1-mashq. Imloviy xato yozilgan soʻzlar ajratib koʻrsatilgan, toʻgʻri varianti 
qavs ichida berilgan. 
1. Tabiyat (tabiat) qanday go‗zal! 2. O‗zbekiston sanooti (sanoati) tinmay 
rivojlanib bormoqda. 3. Sinfimiz bilan tiyatirga (teatrga) tomoshaga bordik. 4. Uzin 
(uzun) yoz kechalarida yuldizlarga (yulduzlarga) termilib yotish insonga zavq 
bag‗ishlaydi. 5. Abu Ali ibn Sino tug„ulgan (tugʻilgan) Afshona qishlog‗iga bordik. 
UNDOSHLAR TALAFFUZI VA IMLOSI 
Jarangli va jarangsiz undoshlar talaffuzi va imlosi. 
So‗z oxirida b – p, d – t, z – s singari jarangli va jarangsiz undoshlar o‗rtasidagi 
farq yo‗qolib, bir xil – jarangsiz undosh tovush holida talaffuz etiladi, lekin b, d, z 
yoziladi. 
5-topshiriq. Quyidagi soʻzlarning imlosini eslab qoling. 
Talab, dardchil, nomard, barg, maktab, baland, past, ijtimoiy, manba, taqdimot, 
oftob, farzand.