Samarqand davlat universiteti I. U. Urazbaev n. J. Xodjaeva j. Qudratov

Fitopatogen 
viruslar. 
O‗simliklarni
kasallantiradigan 
viruslar 
fitopatogen
viruslar deb ataladi va tarkibiga RNK kirishi bilan 
harakterlanadi ( hayvonlar bilan odamni kasallantiradigan viruslarga 
tarkibida DNK tutuvchi viruslar kiradi). Fitopatogen viruslarning yana bir 
xususiyati viruslarning o‗simliklarga faqat shikastlangan joydan kirishidir. 
Viruslar o‗simliklar hujayrasiga kirib, u yerda
ko‗payadi va moddalar almashinuvini buzib, o‗simliklarni kasallantiradi. 
Virusli kasalliklarning belgilari juda o‗ziga xos bo‗lib, ko‗p hollarda ularni 
zamburug‗ va bakteriyali kasallik belgilaridan farq qilish mumkin. 
O‗simliklarning virusli kasalliklarini tashqi belgilariga qarab ikki katta 
gruppaga – mozayka va sariq kasalligiga bo‗lish mumkin. Mozayka 
kasalligida barglar (kamdan-kam boshqa organlar) mozaykasi kuzatiladi, 
bunda barg plastinkasining bir qismi tiniq yashil rangini saqlaydi, boshqa 
qismi och yashil yoki sariq rangga kiradi. Bunda barg olachipor, mozaykali 
bo‗lib ko‗rinadi. Bundan tashqari, virusli kasalliklarda barglarda halqali 
dog‗lar, barg (poya, meva) ayrim qismlarining nobud bo‗lishi (nekroz) 
kuzatiladi. Barg tomirlari bo‗ylab joylashgan va bargning orqa tomonidan, 
ayniqsa, yaxshi ko‗rinadigan nekroz dog‗lari, shtrixlar ham virusli 
kasalliklarga xos xususiyatdir. Viruslar o‗simliklarda yana ham kuchli 
o‗zgarishlar hosil qilishi mumkin, masalan, past bo‗ylilik barglarning 
maydalanishi, buralishi va shaklining o‗zgarishi, qing‗ir-qiyshiqligi, 
gullarning ko‗karishi va hokazo. 
Barg plastinkasining butunlay sarg‗ayib ketishi bilan sariq kasalligi 
mozaykadan farq qiladi, mozayka rangi bo‗lmaydi, bunda o‗simliklarning 
shakli juda o‗zgarib, past bo‗yli, gullari qing‗ir-qiyshiq bo‗lib qoladi, 
gulning bir qismi butunlay rivojlanmay qoladi, boshqa qismi esa normal 
rivojlanadi, tojbarglari ko‗pincha ko‗karib ketadi, bazan gul o‗rnida novda 
yoki reduksiyalangan barglar yoki yashil gul 

---

82 
markazida haqiqiy barg halqasi hosil bo‗ladi. Sariqtipdagi kasalliklarda 
o‗simliklarning anatomik tuzilishi va funksional faoliyati qattiq bo‗zilishi 
kuzatiladi. 
O‗simliklar kasallanganda virus zarrachalari uning hujayralari ichida 
bo‗ladi. O‗simlik viruslari o‗simliklar shikastlanmasdan turib hujayra 
ichiga kira olmaganligi uchun virusli kasalliklarning ko‗pi tabiatda og‗iz 
apparati sanchib-suruvchi tipda tuzilgan hasharotlar: shira, chirildoq, qurt, 
trips, kalqondorlar vositasida tarqaladi. Viruslar kanalar vositasida ham 
tarqalishi aniqlangan (masalan, bug‗doyning yo‗l-yo‗l mozaykasi). 
Hasharotlarsiz yuqadigan viruslar ham bor. Bu yuqishning kontakt usuli 
hisoblanadi. Tashuvchi hasharotlari nomalum bo‗lgan viruslar ham 
uchraydi. Masalan, tamaki mozaykasi virusi va kartoshkaning X- virusi 
shira va boshqa hasharotlar bilan tarqalmaydi, lekin mexanikaviy yo‗l bilan 
oson yuqadi. Kartoshkaning X-virusi kasallangan barglar sog‗lomlarga 
yaqinlashganda o‗tadi. Shamol vaqtida barglar bir-biriga tegib, asosan 
mikroskopik mayda tukchalar sinishi hisobiga kutiqo‗la bir oz 
shikastlanishi tufayli viruslar yuqadi. Ana shu shikastlangan joylardan 
virus zarrachalari sog‗lom o‗simliklarga o‗tadi. Keyingi vaqtlarda X-virus 
Synchytrium cndobioticum zamburug‗i (fikomisetlar) orqali ham sog‗lom 
o‗simliklarga o‗tishi to‗g‗risida malumotlar paydo bo‗ldi. 
Viruslar zararlangan o‗simliklardan olingan urug‗lar orqali ham 
yuqishi mumkin. Bodringning yashil va oq mozaykasi, loviyaning oddiy 
mozaykasi, pomidor mozaykasi, lyupinning qorayishi va soya mozaykasini 
qo‗zg‗atuvchilar ana shunday viruslarga kiradi. Mozayka kasalliklarini 
qo‗zg‗atuvchi viruslarning ko‗pchiligi urug‗ bilan o‗tishi mumkin. Viruslar 
tugunaklarda saqlanib, tugunaklar orqali o‗tishi mumkin, masalan, 
kartoshka viruslari. Meva va sabzavot ekinlari virusi ko‗chat bilan o‗tishi 
mumkin. 
Begona o‗tlar ham virus rezyervatori bo‗lib xizmat qilishi mumkin. 
Sariq tipdagi virusli ko‗p kasalliklarning begona o‗tlarga bog‗liqligi 
aniqlangan. 
O‗simliklar virusli kasalliklarining rivojlanishi va tarqalishi ko‗p 
jihatdan tashqi sharoitga bog‗liq. Ko‗pincha biror temperatura
virusli kasalliklarning 

---

83 
mavsumiy va geografik tarqalishini belgilaydi. Temperatura infeksiya 
tarqalishiga, kasallik belgilari (simptomlari) namoyon bo‗lishi harakteriga 
tasir ko‗rsatadi. Temperatura sharoiti virus tashuvchilar soniga tasir etishi 
mumkin, bu esa o‗z navbatida, o‗simliklarning zararlanishida o‗z ifodasini 
topadi, kasallik belgilari harakteriga va o‗simliklarning zararlanishi 
darajasiga ta‘sir etadi. 
Tamaki temperatura mo‗tadil (10° dan yuqori) bo‗lganda mozayka 
virusi bilan eng ko‗p zararlanadi, temperatura ortishi bilan zararlanish 
darajasi pasayadi, 35° da esa kasallik alomatlari (simptomlari) yashirin 
holatda bo‗ladi. Temperaturaga qarab simptomlar turi ham o‗zgarishi 
mumkin. 
Yorug‗lik tasiri ham simptomlar namoyon bo‗lishida o‗z ifodasini 
topishi mumkin. Odatda, sust yorug‗lik tamaki nekrozi virusiga tasir etib, 
nekroz avj olib ketishiga sabab bo‗ladi. Natijada tamaki barglari qurib 
qoladi. Bazi virusli kasalliklarda kuzatiladigan mavsumiy rivojlanish 
ko‗pincha yorug‗lik kuchining har xilligiga bog‗liq. 
Virusli kasalliklariga qarshi ko‗rashda oldini olish choralari asosiy 
ahamiyatga ega. Bunda sog‗lom ko‗chat va urug‗ etishtirishga va 
foydalanishga alohida ahamiyat berish kerak. Viruslar begona o‗tlarda 
saqlanganligi uchun bu o‗tlarni albatta yo‗qotish kerak.