Samarqand davlat universiteti I. U. Urazbaev n. J. Xodjaeva j. Qudratov

1-rasm. Bakteriyalarning tashqi ko‘rinishi 
Xivchinlar. Bakteriyalar harakatining ikki turi mavjud-suzib yuruvchi 
va siljib yuruvchi. Siljib xarakatlanish miksobakteriya va oltingugurt 
bakteriyalarda kuzatiladi. Ular hujayra shaklining o‗zgarilishi hisobidan 
harakatlanadilar. Ko‗pchilik prokariot hujayrasi yuzasida harakatni amalga 
oshiruvchi struktura - xivchinlar mavjud bo‗lib, suzuvchi harakatlar 
qilishadi. Xivchinlarning soni kattaligi, joylashishi har bir tur uchun 
muhim bo‗lib, qo‗yidagi turlarga bo‗linadi: 1) monotrix-bitta xivchinli; 2) 
lofotrix-bakteriya hujayrasining bir tomonida bir tutam xivchinlar 
joylashgan; 3) amfitrix-bakteriya hujayrasining ikki tomonida xivchinlar 
joylashgan; 4) peritrixal- butun 
tanasida
joylashgan 
(2-rasm). 
2-rasm. Xivchinlanish turlari. A-monotrix, B-
amfitrix, V-lofotrix, G-peritrix 

---

63 
Xivchinlar miqdori turli bakteriyalarda turlicha bo‗lishi mumkin. 
Masalan spirillalarda 5tadan 30tagacha bo‗lsa, vibrionlarda 1ta yoki 2-3ta 
bo‗ladi. Ko‗pincha xivchin qalinligi 10-20nm, uzunligi 3-15 mkm bo‗ladi. 
Kimyoviy tabiatiga ko‗ra xivchin flagelin oqsili. 
Xivchinlar elektron mikroskopda yaxshi ko‗rinadi. Xivchinlar 
bakteriya hujayrasining hayotiy zarur struktura elementiga kirmaydi. 
Xivchinli bakteriyalarni maxsus oziqa muhitida o‗stirib xivchin hosil 
qildirmaslik mumkin. Xarakatchan bakteriyalarning rivojlanishining 
ma‘lum stadiyalarida xivchinlar yo‗qolib ketadi. 
Xivchinlar maxsus tanachaga –bazal tanachaga birikadi.Bazal tanacha 
sitoplazmatik membrana ostiga joylashadi. Xivchinlarning harakati shu 
bazal tana ichidagi o‗qiga bog‗liq. 
3-rasm. Bakteriya xivchinining xarakatlanishi 
Xivchinlarning harakat tezligi tur xususiyati va yashash muhitiga 
bog‗liq. Ko‗pchilik bakteriyalar bir sekundda hujayra hajmiga teng 
masofani o‗taydilar. Lekin yashash sharoiti yaxshi bo‗lsa bu masofaga 
nisbatan 50 marta ortiq masofani bosishi mumkin. 
Bakteriyalar tartibsiz harakatlanadilar, lekin Spiroxitalar harakati 
o‗ziga xos bo‗lib, ular siljib harakat qiladilar. Spiroxita hujayrasi uch 
qavatli struktura bilan o‗ralgan. Bu struktura protoplazmatik silindr 
deyiladi va peptidoglikonli hujyra qobig‗i sitoplazmatik membranadan 
iborat. 

---

64 
Protoplazmatik silindr ipli struktura-aksial fibriyalar bilan o‗ralib 
turadi. Ularning bir uchi silindrga birikkan, ikkinchi uchi erkin bo‗ladi. 
Spiroxitalarning harakatlanish fibrillalarning peptidoglikon va hujayra 
qobig‗i oralig‗ida aylanishi natijasida ro‗y beradi. Bakteriya yuzasida 
tukchalar-fibriya va ipchalar ham birikkan bo‗ladi. Ularning soni bir 
nechtadan, mingtagacha bo‗lishi mumkin. Tukchalar glina oqsillaridan 
iborat bo‗lib, to‗g‗ri silindr hosil qiladilar. Tukchalar hujayra harakatlarida 
ishtiroq etmaydi, ular bakteriyalarni substratga biriktirish, yoki bir- biriga 
birikishida ishtirok etadilar.