Samarqand davlat universiteti I. U. Urazbaev n. J. Xodjaeva j. Qudratov

3.9. Viruslarning shakli va tuzilishi 
Viruslar shunchalik kichikki, ular oddiy bakteriyalarni tutib qoluvchi 
chinnidan yasalgan filtrdan ham oson o‗ta oladi. Ularning kattaligi 
millimikronlar (mmk), nanometrlar bilan o‗lchanadi.1935 yilda amerikalik 
olim Stenli birinchi bo‗lib tamakida chiporlanish kasalligini vujudga 
keltiruvchi virusning sof preparatini olish va viruslarni kimyoviy va 
fizikaviy usullar bilan tekshirish mumkin ekanligini aniqladi. Fizikaviy va 
kimyoviy usullarni qo‗llanilishi esa, o‗z navbatida viruslarning hajmi, shakli 
hamda virus zarrasining molekulyar qurilishi haqida ko‗pgina ma‘lumotlar 
berdi. 

---

74 
Viruslarning qiyosiy o‘lchamlari 
 
 
Viruslar 
Eni x bo‗yi yoki 
diatmetri (nm) 
Uchuq virusi 
150 
Gripp 
115 
Bakteriofag T2 
60 x 80 . 
Bakteriofag T3 
45 
Tamaki mozaikasi virusi 
18x300 
Yashur (oqsil) 
20 
Gemoglobin molekulasi 
3 x 15
 
Viruslarning kattaligini o‗lchash uchun har xil usullardan 
foydalaniladi. Ulardan biri viruslarni teshiklarning kattaligi, avvaldan 
ma‘lum kalloid pardalari orqali o‗tkazish yo‗li bilan aniqlash bo‗lsa, 
ikkinchisi - yuqori tezlik bilan (bir minutda 30-60 ming. marta) 
aylanuvchi sentrafugalarda virus zarralarini cho‗ktirish yo‗li bilan 
aniqlashdir. Bir necha ming marta katta qilib ko‗rsatish qobiliyatiga 
ega, elektron mikroskopning kashf etilishi, virus zarrasining kattaligi, 
shakli va nozik qismlarini ko‗rish va virus zarrasining tashqil topishi 
haqida ma‘lumot olish imkonini beradi Viruslaning kimyoviy 
tuzilishini o‗rganish, o‗lachmning asosan nuklein kislota, oqsil va kul 
elementlaridan tashqil topganligini ko‗rsatdi. Bu uch qism hamma 
viruslar tarkibida uchraydi. Oqsil, nuklein kislota va kul elementlaridan 
tashqil topgan viruslar oddiy va minimal viruslar deb ataladi. Ularga 
o‗simlik viruslari hamda ba‘zi bir hayvon va hasharot viruslari kiradi. 
Ammo 
kimyoviy 
jihatdan 
oddiy 
viruslarga 
yaqin 
bo‗lgan 
bakteriofaglarning tuzilishi juda murakkabdir. Tarkibida yuqorida 
aytilgan uch qismdan tashqari lipid va uglevodlar, glikoproteidlar, 
fermentlar uchraydigan viruslar murakkab viruslar deyiladi. Bu 
guruhga kiruvchi ko‗pgina viruslar odam va hayvonlarda kasallik 
tug‗diradi. 
Agar viruslar murakkabligiga qarab, bir qator joylashtirilsa, ular 
jonsiz 

---

75 
organik materiya bilan jonli, bir hujayrali organizmlar orasidagi bo‗sh 
joyni egallaydi. Bu qatorda oddiy va murakkab viruslar bilan birga, 
xlamidozalar ham turadi. Rekkesiylar viruslar bilan bakteriyalar 
orasida turuvchi organizmlardir. 
Ular sintetik apparatlarning yo‗qligi va hujayrada parazitlik qilishi 
bilan viruslarga yaqin bo‗lsada, morfologiyasi, ko‗payishi, kimyoviy 
tuzilishining murakkabligi bilan bakteriyalarga yaqin turadi. 
Viruslar tabiatda, hujayralardan tashqari (―virion‖) va hujayra ichida 
("vegetativ" virus formasida) uchraydi. 
Viruslarni murakkabligi va xususiyatlariga ko‗ra , olimlar 
(Atabekov, 1971) shartli ravishda bir necha guruhlarga bo‗ladi.