Samarqand davlat universiteti I. U. Urazbaev n. J. Xodjaeva j. Qudratov
Download 1.64 Mb. Pdf ko'rish
|
438cce77cd0fc5de0e97fcaf81b20fc8 TUPROQ BIOLOGIYASI VA EKOLOGIYASI
|
Metallar sorbekt-mikrobi. Yilma-yil foydali qazilmalar zonasi
quruqlikda kamayib bormoqda. V.F.Chubanov ma‘lumotlariga ko‗ra dengiz suvlarida 6 miliard tonna mis, 4 miliard tonna uran, 500 mln tonna kumush, 10 mln tonna oltin va boshqa metallar erigan holatda mavjud Shuning uchun dunyo okeani turli minerallarning potensial koni sifatida qadrlanadi. Suvdan metall olish bo‗yicha mikroorganizmlar rekordchilar.Ular ko‗pchiligi uchun suv haqiqiy yashash sharoiti hisoblanadi. Aniqlanishicha xlorella 0,41%, aktinomisetlar 4,5%, denitrofikasiyalovchi bakteriyalar 14%, maxsus achchitqilari-50% uran quruq massasini o‗z ichiga oladi. Mog‗or zamburg‗i -aspyergillar atrofiga 0,3% mis, yani 30 ming marta ko‗p oladi. Masalan qimmatbaho basilla o‗zida 4 xil metall, shunindek oltin ham to‗playdi. Mikrob-biosorbentlar yordamida sanoat yo‗llarini, atrof muhitni og‗ir metallardan tozalashda foydalaniladi. 4- Bo‘lim - TABIATDA MODDALARNING KICHIK BIOLOGIK AYLANISHI Planetamizda hayot quyosh energiyasi tufayli kelib chiqqan va rivojlanmoqda. Quyoshdan taralayotgan energiyaning yer yuzasiga etib keladiga nurlarning 10% suvning bug‗lanishiga sabab bo‗lib moddalarning katta geologik aylanishini keltirib 109 chiqaradi. Etib kelgan energiyaning 0,1% gina o‗simliklar tomonidan foydalanilib, organik modda sintezlanib moddalarning kichik biologik aylanishini boshlab beradi. O‗simlik tomonidan yutilgan quyosh energiyasi, moddalarning biosintezini boshlab yuborib, energiyaning o‗zi organik modda tarkibidagi kimiyaviy bog‗lar energiyasiga o‗tadi. Yer yuzida tuproq qatlamida, o‗simlik ildizi, mikroorganizmlar biomassasi va gumus shaklida juda katta potensial biogen energiya to‗plangandir. Biosintetik jarayonda turli elementlar o‗zlashtirilib olinadi, qaysikim bular tabiatda doimiy ravishda aylanib turadi. Tabiatdagi barcha elementlarning jaridasi o‗lchami mavjuddir, ular qachonlardir tugashi kerakdir. Lekin to‗xtovsiz davom etadigan hayot ularning doimiy aylanib turishini taminlaydi. Elementlarning tabiatda aylanishining bosqichlarini turli guruh mikroorganizmlar boshqaradi. Uglerodning fotosintetik biriktirib olinishi va uning organik moddaga aylantirilishi suvo‗tlari va yuksak o‗simliklar tomonidan amalga oshiriladi. Yuksak o‗simliklar va suvo‗tlari tomonidan hosil qilingan va to‗plangan organik moddalar hayotning har xil darajasida konsumentlar va redusentlar tomonidan qayta ishlanadi. Konsumentlarga hayvonlar, redusentlarga zambrug‗ va bakteriyalar kiradi. Organik moddalarning qayta ishlanishi oziq zanjirida ko‗rinadi. Oziq zanjirining oxirgi bo‗g‗imi organik moddalarning atmosfera havosiga CO 2 ajratish bilan bo‗ladigan mineralizasiya tuproq qoplamida yashovchi geterotrof mikroorganizmlar faoliyati tufayli amalga oshadi. Atmosfera havosiga ajralib chiqqan karbonat angidridning 90 % mikroorganizmlarning faoliyati tufayli bo‗lib 10 % yuksak o‗simliklar, hayvonlarning nafas olishi va inson faoliyati tufayli ajralib chiqqan CO 2 dir. Aerob sharoitda zambrug‗lar CO 2 2/3 qismi hosil qilsa, bakteriyalar esa 1/3 qismini CO 2 hosil qiladi. Parchalanmagan organik moddaning bir qismi tuproqda gumus shaklida to‗planadi. Tabiatda uglerodning aylanishi Ya‘ni undan organik moddalarning sintezlanishi va mineralizasiyasida ishtirok etgan tuproq, boshqa gazlarning ham atmosferat bilan 110 almashinib turishda qatnashadi. Fotosintez jarayonida o‗simliklar atmosferat havosidan CO 2 ni o‗zlashtirib oladi va unga O 2 ajratib chiqaradi, atmosferat havosidagi barcha kislorod fotosintez mahsulotidir. Organik moddalarning minerallanishida atmosferatga CO 2 , CN 4 , CO, H 2 S va N 2 O, N 2 qaytariladi. Shu bilan birga tuproqda fiziologik faol birikmalardan etilen, etilamin, nitrozamin, simobmetili hosil bo‗ladi. Anaerob muhitda hosil bo‗lgan gazlar aerob organizmlar tomonidan tutib qolinib foydalanib bir qancha muddat o‗tgach yana atmosferatga qaytariladi. Shunday qilib gazlar anaerob muhitdan aerob muhitga energiya tashuvchilar bo‗lib xizmat qiladi. Mikroorganizmlar metobolizmi tomonidan organik moddalarning parchalanishi va gazlarning almashinish jarayonlari, tuproq mikroorganizmlarning tuproqdagi birlamchi va ikkilamchi minerallarning ta‘sirlanishi natijasida boradi. Biosferada bu jarayon o‗zining ahamiyati jihatidan fotosintez va azot molekulalarining biologik fiksasiyalanishi kabi jarayonlardek ahamiyatga ega chunki yer yuzidagi barcha organizmlar uchun zarur bo‗ladigan mineral elementlarning manbai litosferada joylashgan. Tuproq paydo qilish jarayonida mineral elementlarlardan tashqil topgan jinslarning emirilishi boradi va elementlar biosintez jarayonidagi almashinish reaksiyalarida ishtirok etadi. O‗simliklar tuproqdan fosfor, kaliy kabi mineral elementlarni o‗zlashtirib olmasdan turib dastlabki o‗simlik mahsulotlarini hosil qila olmaydi. Minerallarning emirilishiga ma‘lum darajada o‗simlik ildizlari ta‘sir qiladi, undan tashqari mikroorganizmlarning hayoti faoliyati natijasida ham amalga oshadi, qaysikim ular organik va mineral kislotalar, ishqorlar hosil qiladi, hamda o‗zlari yashayotgan muhitga fermentlar, polisaxaridlar va fenollar ajratadi. Bu moddalar minerallar bilan bevosita va bilvosita ta‘sirlashib, ularning kristal panjaralarini buzadi, kompleks birikmalar hosil qiladi, elementlarning valentliklarga ta‘sir qilib bir shakldan ikkinsi shaklga o‗tkazadi. 111 Tuproq mikroorganizmlari o‗simlik va hayvonlarning organik qoldiqlarini parchalash bilan birga tuproq bilan litosferaning chegarasini hosil qiladi. Tabiatda moddalarning aylanib turishda mikroorganizmlarning juda faol bo‗lishi ularning sonini ko‗p bo‗lishi, hamma joyda uchrashi, tez ko‗payib o‗sishi va turli xil metobolitik jarayonlariga bog‗liqdir. Tuproqning haydalma qatlamida zambrug‗ va bakteriyalarning biomassasi gektariga 5 tonnani tashqil qilgan holda, 1 gr tuproqdagi bakteriya hujayralari soni millard donaga etadi, zambrug‗ giflarining uzunligi esa 1000 m ni tashqil qiladi. Tuproq mikroorganizmlar hayoti faoliyatining asosiy omillaridan biri, yani tuproqda kechayotgan barcha jarayonlarning jadal kechishiga ta‘sir qilishidir, bunda mikroorganizmlarning bir-biri bilan o‗zaro aloqada va bog‗liqlikda tabiiy guruhlarning shakllanishi hisoblanadi. Bu mikroorganizmlarning sintrof asosiasiyasi va mitobiotik zanjirini hosil qiladi. Tuproqda alohida yashaydigan mikroorganizmlarga qaraganda asosiasiyaning sintrof o‗sishi har qanday substratni to‗lig‗icha tez o‗zlashtirib oladi. Mikrooganizmlarning metobiotik zanjirida har bir organizm o‗zining o‗tmishdoshi hosil qilgan mahsulotlarni o‗zlashtiradi. Shunday qilib, mikroorganizmlar turli tuman tabiiy mineral birikmalarni va organik moddalarni parchalab tuproqni elementlarga boyitadi. Tuproqda parchalanish va mineralizasiyalanishga chidamli bo‗lgan gumus va lignin ham mikroorganizmlar tomonidan juda sekinlik bilan bo‗lsa ham parchalanadi. Tuproqdagi barcha moddalarning parchalanish jarayonida ishtirok etuvchi mikroorganizmlardan tashqari mutaxasislashgan Ya‘ni aynan bir jarayonni boshqaradigan bakteriyalar ham mavjuddir. Bularga masalan: nitrifikatorlar, qaysikim bular ammiak va nitratlarning oksidlanishida CO 2 ni o‗zlashtirib oladi, yoki sulfatreduksirlovchilar va boshqalar. Ba‘zi hollarda aynan bir jarayon turli taksonomik guruhlarga mansub bo‗lgan mikroorganizmlar tomonidan amalga oshiriladi. 112 Sharoitning o‗zgarishi bilan bir guruh mikroorganizmlar, ikkinchi bir guruh bilan almashinadi. Masalan tuproqda sellyulozaning parchalanishida turli mikroorganizmlar ishtirok etadi. O‗tloqi tuproqlarda sellyulozani miksobakteriyalar parchalasa, o‗rmon mintaqasining nordon tuproqlarida zambrug‗lar barqaror quruq tuproqlarda aktinomisetlar amalga oshiradi. Tabiatda moddalarning aylanishida umumiy bir fiziologik jarayonni amalga oshiruvchi mikroorganizmlar to‗plamiga fiziologik guruh deb ataladi. Bunday fiziolgik guruh mikroorganizmlarga tabiatda (nitrifikatorlar, ammonifikatorlar, denitrifikatorlar va azotafiksatorlar) va oltingugurt (oltingugurt bakteriyalari, tianbakteriyalar va sulfatreduksirlovchi bakteriyalar) aylanishda qatnashuvchi organizmlar misol bo‗la oladi. Mikroorganizmlarning tabiatdagi yashash sharoitlarning turli tumanligini namoyon qilishi ularning metobolizmining xususiyatlari bilan aniqlanadi. Metobolizm yoki moddalar almashinuvi, organizmlarning o‗ sishi, rivojlanishi va ko‗payishi uchun moddalarning sintezlanishi va parchalanish jarayonlarning umumiy yig‗indisidir. Moddalar almashinuvining ikki tomoni mavjuddir: birinchisi energiya beruvchi Ya‘ni energiya hosil bo‗lish jarayoni, katabolizm, ikkinchi jarayon mikromolekulalrning sintezlanishi Ya‘ni energiyaga bog‗liq ravishda moddalar sintezi anabolizm. Mikroorganizmlar o‗zlarining yashash jarayonlari va tanasini qurish uchun zarur bo‗ladigan energiyani olishlari bo‗yicha quyidagilarga bo‗linadi. 1. Fototroflar (yorug‗lik energiyasidan foydalanuvchilar) xemotroflar (kimyoviy energiyadan foydalanuvchilar). Anabolizm jarayoni uchun zarur substratlarga qarab ular ikkita asosiy guruhga ajraladi. Birinchi guruh avtotroflar bo‗lib, metobolizmning borishi uchun CO 2 ni o‗zlashtirib oladilar, ikkinchi guruh getyerotroflar qaysikim ular turli xil tuzilishdagi organik moddani is‘temol qiluvchilar. Elektronlarning donorligiga qarab litotroflar (elektron donori manbai bo‗lib anorganik moddalar hisoblanadi) va organatroflar (vodorod manbai organik modda). Mikroorganizmlar orasida bir tipdagi oziqlanishdan, ikkinchi tip oziqlanishga Ya‘ni fotoavtotrofdan 113 xemogetrotrofga o‗tadiganlari ham mavjud bunday organizmlar miksotroflar deb ataladi. Bunga misol qilib yashil suvo‗ti Chlorella Download 1.64 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|