Samarqand davlat universiteti kimyo fakulteti analitik kimyo kafedrasi

 
 
 
 

---

5 
II.Asosiy qism 
1. Elektr kimyoviy analiz usullari 
Elektrodlar ustida yoki elektrodlar oralig‘ida sodir bo‘layotgan jarayonlarga 
asoslangan. Bunda sistemaning qator kattaliklari (potensial, tok kuchi, elektr 
miqdori, qarshilik, sig‘im, elektr o‘tkazuvchanlik yoki dielektrik xossalari) 
o‘zgaradi. 
Bu 
kattaliklar 
aniqlanadigan 
moddalarning 
eritmadagi 
konsentratsiyalariga mutanosib bo‘lganligi yoki ularning o‘ziga xos xususiyatlari 
bilan belgilanganligi uchun ular yordamida o‘sha moddalarning tabiati va 
miqdorini aniqlash mumkin. O‘lchanadigan mazkur qiymatlarning ko‘p sonli 
umumlashmalari mavjud. Barcha elektr kimyoviy analiz usullarida elektr zanjiri 
asosiy o‘rinda turganligini hisobga olib, usullar sinflanishining asosiga 
elektrodlarda bo‘ladigan jarayonlarni qo‘yish maqsadga muvofiq. Shu asosda 
barcha elektr kimyoviy analiz usullari uch guruhga bo‘linadi:
1) elektrod reaksiyalariga asoslangan elektr kimyoviy usullar 
(potensiometriya, voltamperometriya: polyarografiya, amperometriya, 
xronoamperometriya, xronopotensiometriya, inversion voltamperometriya, 
kulonometriya, elektr gravimetriya va boshqalar); 
2) elektrod reaksiyalariga bog‘liq bo‘lmagan usullar (past va yuqori
chastotali konduktometriya, dielkometriya);
3) qo‘sh elektr qavatning o‘zgarishi bilan bog‘liq bo‘lgan usullar 
(tenzammetriya, elektr sorbsion analiz). 
Elektr kimyoviy analiz usullarining o‘lchanadigan qiymatlariga asoslangan bir 
qator boshqa sinflari ham mavjud, biroq ular, fikrimizcha, ilmiy negizga ega emas.
 
2.Elektr kimyoviy zanjir. 
Elektrolitik jarayon elektronlar tashilishining geterogen reaksiyasi sifatida 
qaralishi mumkin. Elektronlar eritma 
elektrod chegarasida tashiladi. Bunday 
geterogen sistemadagi reaksiyaning tezligi quyidagi bosqichlarning tezligi bilan 
belgilanadi:

---

6 
1) reaksiyaga kirishuvchi moddaning qattiq sirtga tomon diffuziyasi;
2) reaksiyaga kirishadigan moddaning elektrod sirtiga yutilishi;
3) sirt yuzasida elektronlarning tashilishi;
4) moddalarning sirt yuzasidagi va suyuq fazadagi harakati;
5) reaksiya mahsulotlarining sirt yuzasidagi diffuziyasi va hokazolar.
Bu jarayonlarning hammasi elektrolitik bo‘g‘inda kuzatiladi. Umuman ikki xil 
bo‘lgan elektrolitik bo‘g‘indan biri galvanik element, ya’ni ichki kuchlanishga ega 
bo‘lgan bo‘g‘indir. Galvanik element tarkibiga kiruvchi kimyoviy moddalar 
orasida sodir bo‘ladigan reaksiyalar natijasida elektr toki paydo bo‘ladi. Masalan, 
rux nitrat va mis sulfatdan iborat bo‘lgan o‘zaro tuz ko‘prigi orqali tutashtirilgan 
rux nitrat eritmasiga rux, mis sulfat eritmasiga mis plastinka tushirilsa (1.1-
chizma), rux metall oksidlanib:
Zn-2e

Zn
2+
, 
eritmadagi mis ioni qaytariladi:
Cu
2+
+2e

Cu 
Ruxning oksidlanishi anod jarayonini, mis ionining qaytarilishi esa katod 
jarayonini tashkil etadi. Bu reaksiyalar natijasida zanjirda paydo bo‘ladigan tok 
tegishli jarayonlarni ta’minlaydigan oksidlanish-qaytarilish juftlari normal oksred 
potensiallarining turlichaligi bilan tushuntiriladi, ya’ni:
Cu
2+
+2e

Cu; 
E
1
=E
o,1
=0,345 B;
Zn-2e

Zn
2+
;
E
2
=-E
o,2
= 0,792 B; 
Cu
2+
+Zn

Cu+Zn
2+
;


E=E

1
-E
2
=1,137 B. 
Bundan tashqari, turli konsentratsiyali bir xil tabiatga ega bo‘lgan moddalarning 
o‘zaro yarim o‘tkazgich g‘ovak to‘siq bilan tutashtirilgan eritmalari orasida ham 
potensiallar ayirmasi yuzaga keladi (1.2-chizma).
Idishning bir qismiga 0,1 M va ikkinchi qismiga 0,01 M HCl eritmalari 
solingan bo‘lsa, konsentratsiya yuqori bo‘lgan eritmadan kichik konsentratsiyali 
eritmaga diffuziya natijasida H
+
va Cl
-
ionlari o‘ta boshlaydi. H
+
ionining 
harakatchanligi (

o
=349,8) Cl
-
ioninikiga (

o
=76,3) nisbatan bir necha baravar 

---

7 
katta bo‘lganligi uchun H
+
ioni Cl
-
ioniga ko‘ra tezroq harakatlanadi. Buning 
oqibatida 0,01 M eritmaga vodorod ioni ko‘proq o‘tganligi uchun bu eritma 
musbat, 0,1 M eritmada xlorid ion ko‘proq qolganligi uchun manfiy zaryadlanadi. 
Elektrostatik kuch ta’siridan H
+
ionining diffuziyasi sekinlashganligi va xlorid 
ioniniki tezlashganligi uchun turg‘un holat qaror topadi. Turg‘un holatda bu 
eritmalar orasida doimiy potensiallar farqi kuzatiladi. Bunday galvanik element