Samarqand davlat universiteti psixologiya va ijtimoiy fanlar fakulteti ijtimoiy fanlar kafedrasi

Neoliberal modelga ko’ra esa (AQSH) ijtimoiy himoyaning aksariyat qismini tadbirkorlar va kasaba yushmalari bajaradilar.
Neokonservativ modelga ko’ra (Germaniya) ijtimoiy himoya davlat kafolatlari javobgarligida xususiy tadbirkorlar va davlat federal budjeti asosida olib boriladi. ²²

SHved olimi esping – Andersen 1991 yilda davlat tuzumining “g’oyaviy” tipiga bog’liq bo’lgan sotsial himoya tizimining quyidagi guruhlanishini taklif etdi: 1. Liberal tip. Sotsial yordam berish mezoni – muhtojlikni tekshirish davlatning erkin bozordan sotsial yordam bo’limiga, “adresli” yordamga harakat qilishini tavsiflaydi. Asosiy maqsad - kambag’allikni bartaraf etish. Buyuk Britaniya va YAponiyani qo’shgan holda barcha ingliz tilida gapiruvchi mamlakatlar. 2. Konservativ tip. Sotsial yordam berish mezoni-qo’yilgan majburiyatlarning bajarilishini tekshirish, o’tgan xizmatlari uchun yordamning kompensatsiyalash tavsifiga intilish, Bismarkning klassik sotsial sug’urta tizimini qo’llash bilan tavsiflanadi. Maqsad – mehnatga layoqatli bo’lgan davrda erishgan turmush darajasini saqlash. Olmon yo’nalishidagi barcha davlatlar, G’arbiy Evropaning katta qismi mamlakatlari. 3. Sotsial-demokratik tip. Sotsial yordam berish mezoni aholining aniq guruhi yoki toifasiga aloqadorlik dalili belgilangan, tenglik tavsifidagi yordamga intilish, standart pul, natural nafaqa yoki ma`lum xizmatlarni to’plashni taklif etishi bilan tavsiflanadi. Maqsad – daromadni qayta taqsimlash. Mamlakatlar – skandinaviya mamlakatlari. Sotsial himolash tizimini va pensiya ta`minotini sotsial himoya dasturining rivojlanish tendentsiyasi nuqtai nazaridan turkumlash uchun E.V. Tishin shunga o’xshash yondashishni taklif etadi. Bunda u quyidagilarni ajratadi: 1. Nekonservativ – AQSH, Angliya, Kanada. 2. Sotsial-demokratik – SHvetsiya, Daniya, SHveytsariya, Lyuksemburg. 3. Sotsial jamiyat territoriyasida asoslangan – Olmoniya Federativ Respublikasi, Avstriya. 4.Umumiy farovon davlatlar territoriyasida asoslangan – Frantsiya, Bel’giya, YAponiya. 5. Tushunarsiz – Italiya. Beshinchi toifaning ajratilishi o’sha faktning himoya usullari va shakllari ko’p xilligi mavjudligi, milliy tizim majmui tarkib topgan, hamma tizimlarni to’liq tizimga aylantirish juda qiyinligini namuna qilib ko’rsatadi.

Ma`lumki, ijtimoiy himoya va ijtimoiy kafolatning muhim yo’nalishini nafaqa bilan ta`minlash sohasidagi chora-tadbirlar tashkil etadi.

Rivojlangan mamlakatlarda nafaqa yoshining chegarasi har xil belgilangan. Masalan, u Italiyada erkaklar uchun 60 yosh va ayollar uchun 50 yosh, Fransiyada erkak va ayollar uchun bir xil – 60 yosh, AQSH, Germaniya, SHvetsiya, Kanada va Ispaniyada har ikki jins uchun 65 yoshdan qilib belgilangan. ²³
Lekin ko’pchilik Evropa davlatlarining qonunlariga ko’ra kishilar muddatdan oldin ham nafaqaga taqdim etiladi. Bu avvalo, mehnat sharoiti og’ir va zararli bo’lgan ishlarda ishlagan kishilarga tegishlidir. Avstraliya, Belgiya, Fransiya, Germaniya, Italiya va Niderlandiyada shaxtyorlar er osti ishlarida 15 yil ishlagan bo’lsa, 5 yil oldin nafaqaga chiqadilar. Ispaniyada er ostida ishlaganlar har bir yil uchun nafaqa yoshi 6 oyga qisqaradi.
Ishchining mehnat qobiliyati pasayganda u qarilik nafaqasiga birmuncha barvaqt chiqish huquqiga ham ega bo’ladi. Masalan, Niderlandiyada 15 foiz mehnat qobiliyatini yo’qotgan shaxslarga nafaqa oxirgi daromadining 75 foizi miqdorida tayinlanadi. Bir qator mamlakatlarda esa ishchilar belgilab qo’yilgan yoshga nisbatan erta nafaqaga chiqishlari mumkin. Ammo, bunda nafaqa miqdori birmuncha kam bo’ladi. Masalan, AQSHda har bir yil uchun nafaqa 6.6 foizga kamaytiriladigan bo’lsa, nafaqa yoshi 3 yilgacha pasayishi mumkin. Finlandiya va SHvetsiyada nafaqa yoshiga etmagan har bir yil uchun nafaqa puli 6 foiz kamaytirilsa, nafaqa yoshi esa 5 yilga pasayadi.
60-yillarning oxirlaridan boshlab rivojlangan kapitalistik mamlakatlarda narxning o’sishi to’xtamayotgan sharoitda nafaqa oluvchilarning xarid qilish qoboliyatini saqlash uchun nafaqalarni muntazam qayta ko’rib chiqish ishlari amalga oshirilgan. Bunda, ish haqi yashash qiymati ko’rsatkichiga ko’ra o’tkaziladi.²⁴