Samarqand davlat

Qurilmaning ishchi zonasi darajasi (katalizator to„shagi, ko„pikli to„shak, qadoqlangan to„shak va boshqalar), bunda oqim harakatining tabiati bilan bog„liq ta‟sirlar hisobga olish kerak. Ba‟zi hollarda (masalan, bir hil reaksiyalarda) birinchisidan bu darajaga to„g„ridan-
to„g„ri o„tish mumkin.
O„tish paytida ishchi zonalarning soni, konfiguratsiyasi, o„zaro bog„liqligi va o„zaro joylashuvi hisobga olinadigan apparat darajasi hisobga olinadi. Masalan, apparatda bir nechta katalizator qavatlari iborat va ular orasida oraliq issiqlik almashinuvchilari joylashgan bo„lishi mumkin.
Qurilma darajasi, unda apparatlvr o„rtasidagi o„zaro bog„liqlik hisobga olinadi. Yuqori darajadagi har qanday bir darajadan ikkinchisiga o„tishni tavsiflovchi quyi darajadagi modellar va nisbatlardan iborat. Bunday yondashuv jarayonni qismlarga ajratgan holda analiz qilish va modellashtirishga imkon beradi, bu esa tahlilni ancha soddalashtiradi, shu bilan birgalikda struktura – bog„lanish tabiati darajasi bog„liqligini ko„zdan qochirmaydi. Sistemaning tashqi aloqalari. "Sistema" tushunchasiga ta‟rif berilar ekan, uning elementlari o„rtasidagi aloqalarning alohida ahamiyati haqida gapirmasdan bo„lmaydi. Dinamik sistemalar uchun tashqi aloqalar - sistemaning atrof-muhit bilan o„zaro ta‟siri ham muhim. Tashqi aloqalar ikkita asosiy sinfga bo„linadi: dunyoning sistemaga ta‟siri - sistemaga kirishlar va sistemaning dunyoga ta‟siri - uning unumlari, sistemaning ishlash natijasi. Alohida holat – teskari aloqalar: sistemaning chiqishi uning kiritilishiga ta‟sir qiladi. Agar chiqish signalining kuchaytirilishi kirish signalining kuchaytirilishiga olib kelsa, ijobiy teskari bog„liqliq, agar chiqish signalining kuchayishi kirish signalining susayishiga olib kelsa, salbiy teskari aloqa amal qiladi. Qoidaga ko„ra, ijobiy teskari bog„liqliklarning ta‟siri sistemaning qo„zg„alishiga, uning faolligining kuchayishiga, noqulay holatlarda esa sistemaning "ishdan chiqishiga" olib kelishi mumkin. Aksincha, salbiy teskari bog„liqliklar sistemaning holatini barqarorlashtiradi.
1.5-misol. Issiq qonli hayvonlar, shu jumladan odamlar, deyarli har doim tana temperaturaini ushlab turadi. Bu bir qator salbiy teskari bog„liqliklar bilan ta‟minlangan. Agar atrof-muhit temperaturai pasayib ketsa, tananing sovishiga to„sqinlik qiladigan jarayonlar ishlaydi: masalan, jun uchida turadi, issiqlik uzatishni kamaytiradi; qaltirash paydo bo„ladi va qaltiragan mushaklar ishlaganda issiqlik ajralib chiqadi
(odamda jun yo„q, lekin uni ko„tarish mexanizmi saqlanib qolgan - terida qumursqa yurgandek holat paydo bo„ladi – avlodlar tuklarini ko„taruvchi mikro muskullar tarangllashadi). Agar temperatura juda yuqori bo„lsa, ter ishlab chiqarish ko„payadi, uning bug„lanishi ortiqcha issiqlikni olib ketadi. Ushbu teskari bohliqlik sistema gomeostazni ta‟minlaydi - bu sistemaning mavjudligiga tahdid solmaydigan parametr qiymatlari chegarasida o„z holatini saqlab qolish uchun juda ko„p sistemalarning xossasidir.
1.6-misol. Atom bombasi qanday portlaydi? Uran yoki plutoniy massasiga tushgan neytron (masalan, kosmik nurlar ta‟sirida hosil bo„ladi) yadroning bir nechta neytron hosil bo„lishi bilan parchalanishiga olib keladi. Bu ijobiy teskari bog„liqlik. Ba‟zi neytronlar uchib ketadi - bu salbiy teskari bog„liqlik. Agar metallning massasi kritik massadan kam bo„lsa, salbiy teskari bog„liqliklar ustunlik qiladi va sistema barqaror bo„ladi. Agar kritik massa oshib ketsa, sistema portlash sodir bo„ladi.