Samarqand iqtisodiyot va servis instituti bektemirov a. B., Ruzibayeva n. X., Аzimova r. I

§ 19.1. Mamlakat innovatsiya faoliyatini baholashning xorij tajribasi 
Mamlakatning (mintaqaning) raqobatdoshligi va iqtisodiy rivojlanishida 
innovatsiyalarning ulkan ahamiyatini anglash tobora dolzarb bo‗lib bormoqda. 
Demografik inqiroz (aholining qisqarishi) va tarkibiy islohotlarni yakunlash 
tendensiyasiga duch kelgan rivojlangan davlatlar o‗nlab yillar oldin innovatsion 
salohiyatni rivojlantirishning jadal rivojlanish darajasi qanchalik zarurligini anglab 
yetdilar, bu esa samaradorlikni tezroq o‗sishiga va iqtisodiyotning tez sur‘atlar bilan 
o‗sishiga imkon beradi. Yangi texnologiyalar va jarayonlardan foydalanish 
samaradorlikni oshiradi va harajatlarning pasayishiga olib keladi, yangi biznes 
modeli va tashkiliy tuzilmalarning joriy etilishi kompaniya ishining yaxshilanishiga, 
qarorlarni qabul qilish va axborotni qayta ishlash tezligining oshishiga va 
iste‘molchilarning ehtiyojlarini yaxshiroq qondirishga olib keladi.
Innovatsion faoliyat bizga resurslar yetishmasligi, iqlim va geografik 
xususiyatlar sharoitida ham raqobatbardoshlikning yuqori darajasini va iqtisodiy 
o‗sish sur‘atlarini saqlashga imkon beradi, bunga yaqqol misol Yaponiya 
iqtisodiyotdir, uning iqtisodiy salohiyati ko‗p jihatdan innovatsiyalarni faol 
rivojlantirish va joriy etish bilan bog‗liqdir. Innovatsion rivojlanishning ahamiyatini 
inobatga olgan holda, chet ellik mutaxassislar uzoq vaqtdan beri innovatsion 
jarayonlarni o‗rganmoqda, ularning rivojlanishi va mamlakat, mintaqa, korxonaning 
ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishiga ta‘sirini baholab kelmoqdalar. 
Hozirgi vaqtda Yevropa mamlakatlari mamlakatlar va mintaqalarning 
innovatsion rivojlanish darajasini baholashning turli usullarini ishlab chiqish va 

---

378 
amaliy qo‗llash borasida katta tajribaga ega. Hududlarning innovatsion faoliyati 
reytingi doirasida ko‗rib chiqiladigan mezonlar innovatsion rivojlanishning asosiy 
segmentlariga mos keladigan uchta asosiy guruhga bo‗lingan: 
1. Innovatsion mahsulotlarning chiqarilishi – 2 ta indikator; 
2. Innovatsion kompaniyalar faoliyati – 3 ta indikator; 
3. Innovatsion faoliyatni moliyalashtirish – 2 ta indikator. 
Plyus 1 ko‗rsatkichi – "umumiy innovatsion indeks" hisoblanadi, jami 8 
ko‗rsatkich.
Birinchi guruhga quyidagilar kiradi: iqtisodiy samaralar va innovatsion 
kompaniyalar. Ikkinchi guruhga: kompaniyalarning investitsiyalash darajasi, 
tadbirkorlik, ishlab chiqarish hajmi. Uchinchi guruhga esa, moliyaviy yordam va 
inson resurslari kiradi. 
7 ta innovatsion indikatorlarning har biridan o‗rtacha ko‗rsatkich hisoblab 
chiqiladi va ularning barchasi yagona integratsiya qilingan innovatsion indeksga 
qo‗shiladi. O‗z navbatida har uch guruhdan o‗rtacha ko‗rsatkich olinadi va ular 
o‗rtacha qo‗shilgan indeksni hisoblash uchun qo‗shiladi. Bu ko‗rsatkichlarning 
barchasi qo‗shilib boriladi, natijada umumiy innovatsion ko‗rsatkich olinadi. 8 
bosqichli indeks yaratish yo‗lida: 
1 – qadam. Axborotni o‗zgartirish; 
2 – qadam. Tomonlar samaradorligini aniqlash; 
3 – qadam. Asosiy davrni tanlash; 
4 – qadam. Ma‘lumotlarni saralash; 
5 – qadam. Ma‘lumotni ekstrapolyatsiya qilish; 
6 – qadam. Maksimal va minimal ko‗rsatkichni aniqlash; 
7 – qadam. Ko‗rsatkichlar quyidagi formula bo‗yicha hisoblanadi: minimal 
ko‗rsatkich umumiy ko‗rsatkichdan chiqariladi, so‗ng maksimal va minimal 
ko‗rsatkich o‗rtasidagi farqga bo‗linadi; 
8 – qadam. Umumiy innovatsion ko‗rsatkichlarni hisoblash. Har bir yil uchun 
va har bir innovatsion ko‗rsatkich uchun (inson resurslari, moliyalashtirish, 
innovatsion kompaniyalarga investitsiyalar, tadbirkorlik, ishlab chiqarish hajmi, 

---

379 
innovatsion kompaniyalar, iqtisodiy samaralar) umumiy innovatsion ko‗rsatkich 
hisoblanadi. Har bir yil va har bir indikatorlar guruhi bo‗yicha guruhning umumiy 
innovatsion ko‗rsatkichi hisoblanadi. 
Umumiy innovatsion indeks mamlakat innovatsion faoliyatining o‗rtacha 
ko‗rsatkichlarini ko‗rib chiqish imkoniyatini beradi. Ushbu indeks hisoblash uchun 
tuzilgan paytda mavjud bo‗lgan eng mos Yevrostat va boshqa xalqaro manbalardan 
foydalangan holda hisoblanadi. Mamlakatlar o‗rtasida o‗zaro solishtirish 
imkoniyatini 
yaratish 
uchun 
xalqaro 
resurslardan 
faol 
foydalanilmoqda. 
Ko‗rsatkichlar bo‗yicha mamlakatlar quyidagi guruhlarga bo‗linishi mumkin: 
1. Innovatsion faoliyat liderlari 
2. Yetib oluvchilar 
3. Mo‗‘tadil novatorlar 
4. Orqada qolayotganlar 
Shuni ta‘kidlash kerakki, ushbu indikator tizimlariga asoslangan ushbu usullar 
asosan rivojlangan mamlakatlarning innovatsion salohiyatini baholashga qaratilgan, 
shuning uchun ular rivojlanayotgan bozorlarga xos bo‗lgan bir qator omillarni 
hisobga olmaydilar. Shu bilan birga, iqtisodiyoti tez rivojlanayotgan mamlakatlardagi 
vaziyatni tahlil qilish bo‗yicha ba‘zi xulosalar chiqarildi. Tez rivojlanayotgan 
mamlakatlar rivojlanayotgan bozorlarga innovatsion investitsiyalar kiritishda 
rivojlangan mamlakatlardan ustun turadi. Ma‘lumotlarga ko‗ra, Osiyoning 
rivojlanayotgan bozorlari, asosan Xitoy sharofati bilan, Yevropa va Yaponiyadan 
ko‗ra ko‗proq tadqiqot va rivojlanish uchun sarmoya kiritmoqda. 
Ammo shuni ta‘kidlash kerakki, iqtisodiyoti tez sur‘atlar bilan rivojlanayotgan 
mamlakatlarda ekspertlarning fikriga ko‗ra, u yoki bu darajada innovatsiyalarni joriy 
etishga to‗sqinlik qiladigan bir qator muammolar yuzaga keladi. 
Ekspertlarning 40 foizga yaqini rivojlanayotgan mamlakatlarda intellektual 
mulkni himoya qilish bo‗yicha tegishli qonunchilik yo‗qligini ta‘kidladilar, 20 foizi 
esa fan, texnologiya va amaliy fanlarni rivojlantirish bo‗yicha samarali tizim va 
siyosatning yo‗qligi ushbu holatlarga kuchli ta‘sir ko‗rsatishi mumkinligini 

---

380 
ta‘kidladilar, 15 foizi esa emigratsiya siyosati, 28 foiz yuqori soliq stavkalari bilan 
bog‗liq jiddiy muammolarni qayd etdilar. 
2007 yildan beri Kornell universiteti konsorsiumi (AQSH), INSEAD Biznes 
maktabi (Fransiya) va Butunjahon intellektual mulk tashkiloti global innovatsion 
indeksni tuzmoqda. GII-2019 129 mamlakat uchun yettita guruhga birlashtirilgan 80 
ko‗rsatkichlar asosida shakllantirilgan. Yakuniy reyting ikkita kichik indekslarning 
o‗rtacha qiymati sifatida hisoblanadi – innovatsion resurslar (institutlar, inson kapitali 
va fan, infratuzilma, ichki bozor va biznesni rivojlantirish) va innovatsiya natijalari 
(texnologik va bilim iqtisodiyotining rivojlanishi, ijodiy faoliyatning rivojlanishi). 
Innovatsiyalar samaradorligi koeffitsiyenti ikkita kichik indekslarning nisbati sifatida 
aniqlanadi, bunda berilgan innovatsion potensial bilan innovatsion faoliyatning 
jamlangan samaradorligi aks etadi. 
Ushbu reytingda ro‗yxatning birinchi o‗rinini Shveysariya egallagan, undan 
keyin Shvesiya, AQSH, Niderlandiya va Buyuk Britaniya yetakchilik qilgan. Mazkur 
reyting bilan tanishgan har qanday yurtdoshimiz va xorijdagi vatandoshlarimizda 
yaqin qo‗shnilarimiz Qozog‗iston (79-o‗rin), Qirg‗iziston (90-o‗rin) va Tojikiston 
(100-o‗rin) bu ro‗yxatda bo‗la turib, nima uchun O‗zbekiston chetda qolgan, degan 
asosli savol paydo bo‗lishi tabiiy. 
Qayd etish joizki, to‗liq shaffoflikni ta‘minlash maqsadida mamlakatlarning 
GII reytingi ro‗yxatiga kiritilishi uchun zarur bo‗lgan statistik va boshqa ma‘lumotlar 
to‗g‗ridan-to‗g‗ri ro‗yxatdagi davlatlarning o‗zidan olinmaydi. Ma‘lumotlar Jahon 
Intellektual Mulk Tashkiloti (WIPO), Xalqaro Energiya Tashkiloti (IEA), Birlashgan 
Millatlar Tashkilotining Ta‘lim, fan va madaniyat masalalari bo‗yicha tashkiloti 
(UNESCO), Birlashgan Millatlar Sanoatni Rivojlantirish Tashkiloti (UNIDO), 
Xalqaro Savdo Tashkiloti (WTO) kabi xalqaro tashkilotlar va Xalqaro 
Standartlashtirish Tashkiloti (ISO), HIS Markit, Bureau van Dijk, ZOOkNIC Inx, 
Thomson Reuter va Wikimedia Foundation kabi tashkilotlarning ma‘lumotlari 
asosida jamlanadi. 
Bu yil o‗n ikkinchi marta e‘lon qilingan GII solishtirma tahlilning global 
vositasi bo‗lib, innovatsion sohada davlat siyosatini yurgizayotgan shaxslar va 

---

381 
idoralarga iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishning bosh omillaridan biri sifatida 
innovatsion faoliyatni rag‗batlantirish mexanizmlarni aniqlashga va baholashga 
ko‗mak beradi. Yuqorida ta‘kidlaganimizdek, GII 80 ta parametr (indikator) asosida 
baholanadi, jumladan, masalan, ilmiy-tadqiqot va tajriba konstruktorlik ishlarini 
investitsiyalash darajasi, patentlar va tovar belgilarini ro‗yxatdan o‗tkazishga xalqaro 
arizalar sonidan boshlab, yanada zamonaviy ko‗rsatkichlargacha, masalan, yaratilgan 
mobil ilovalar soni va yuqori texnologiyali mahsulotlarning eksport darajasigacha 
inobatga olinadi.