Samarqand iqtisodiyot va servis instituti bektemirov a. B., Ruzibayeva n. X., Аzimova r. I

 
Aytish joizki, xorij iqtisodchi olimlaridan B.Nidlz, X.Anderson va 
D.Kolduyellar ―nomoddiy aktivlar – jismoniy ko‗rinishga ega bo‗lmagan, sotib 
olinayotgan aktivlar tarkibida kapital qo‗yilmalarni tashkil etuvchi asosiy aktivlar‖, 
deb qaraydilar
127
. R.Entoni nomoddiy aktivlarni ―yakka tartibda sotiluvchi aktivlar va 
korxona bilan birga sotiluvchi aktivlar‖, deb e‘tirof etadi. Yakka tartibda aks 
ettiriluvchi aktivlar barcha huquqlarni o‗zida namoyon etsada, mahsulotlar belgilari, 
uning xilma-xilligi korxonaning umumiy qiymatiga qo‗shiladi.
126
―Ko‘rinmas‖, ―sezib bo‘lmaydigan‖, ―ushlab bo‘lmaydigan‖ aktivlar tushuniladi. 
127
Нидлз Б., Андерсон Х., Колдуэлл Д. Принципы бухгалтерского учета. – М.: «Финансы и статистика», 1996. – 
С. 227. 

---

392 
Rossiyalik iqtisodchi olim A.Sheremet nomoddiy aktivlarga umumiy holda 
quyidagicha ta‘rif beradi: ―…moddiy qiymatga ega bo‗lmagan yuridik va boshqa 
huquqiy munosabatlarni o‗zida namoyon etuvchi, o‗z egasiga ma‘lum vaqt davomida 
foyda (daromad) keltiruvchi, foydalanuvchilar uchun qulayliklarni yaratuvchi 
aktivlardir‖
128
. 
Hozirgi kunga qadar chop etib kelingan iqtisodiy adabiyotlarda ―nomoddiy 
aktivlar o‗zida nojismoniy elementlarni tavsiflovchi aktivlardir‖ yoki ―nomoddiy 
aktivlar – korxona aktivlarining ajralmas bir qismi hisoblanib, ular buyum shakligi 
ega bo‗lmaydi‖ yohud ―nomoddiy aktivlar - moddiy ko‗rinishga ega bo‗lmagan 
intellektual faoliyat mahsuli, ya‘ni intellektual mulk‖, deb ta‘riflangan. Demak, 
nomoddiy aktivlarning tushunchasi ularning xususiyatlaridan kelib chiqadi. Ular 
moddiy ko‗rinishga ega bo‗lmagan, uzoq vaqt davomida harajatlarga aylanib 
boruvchi, korxonaga kelajakda daromad keltiruvchi va aktivlarning bir qismini 
tashkil etadigan hamda huquqiy munosabatlarni o‗zida mujassam qiluvchi aktivlar 
hisoblanadi. Shuningdek, nomoddiy aktivlar moddiy mohiyatga ega bo‗lmagan 
aktivlarga bo‗lgan va uning egalariga uzoq davr davomida muayyan daromad yoki 
boshqa xil foyda olishni ta‘minlaydigan aktivlarga nisbatan mulkiy huquqlardir. 
Umumiy tarzda yondashib fikr yuritadigan bo‗lsak, korxona faoliyatida bir 
yildan ortiq ishtirok etadigan, kelgusida iqtisodiy naf keltira oladigan, 
indentifikatsiyalanuvchi, moddiy buyumlashgan shaklga ega bo‗lmagan aktivlarga 
nomoddiy aktivlar deyiladi. Nomoddiy aktivlar boshqa aktivlardan quyidagilar bilan 
farqlanadi:
– asosiy vositalardan – moddiy-mulkiy qiymatlikka yega bo‗lmasligi bilan;
– tovarlardan – sotish uchun mo‗ljallanmaganligi bilan;
– ishlab chiqarish zaxiralaridan – ishlab chiqarish jarayonida uzoq muddat 
(bir yildan ortiq) foydalanilishi bilan.
Ko‗p hollarda, nomoddiy aktivlar deganda ma‘lum qiymatlikka ega bo‗lgan 
intellektual mulk ob‘ektlari, mulk huquqlari tushuniladi. Bozor munosabatlarining 
tobora rivojlanib borishi va erkinlashishi hamda raqobat muhitini keskinlashib borishi 
128
Шеремет А., Рахман З. Бухгалтерский учет в рыночном экономике. – М.:«Инфра-М», 1996. – С. 135. 

---

393 
xo‗jalik yurituvchi sub‘ektlarining aktivlari tarkibida nomodiy aktivlar hissasini 
orttirib borishni taqozo etadi. Nomoddiy aktivlar bo‗lib, korxonaga mulkchilik 
xuquqlarida tegishli bo‗lgan aniq, moddiy asosga ega bo‗lmagan, pul shaklida 
bo‗lmagan aktivlar hisoblanadi, ishlab chiqarishda, xizmat ko‗rsatishda, ijara uchun 
yoki ma‘muriy maqsadlarda bir yildan ortiq ishlatiladi va daromad keltiradi. 
Nomoddiy aktivlar xo‗jalik yuritish faoliyatida uzoq vaqt (bir yo‗ldan ko‗p vaqt) 
mobaynida foydalanilgan moddiy ashyoviy mazmunga ega bo‗lmagan mulk 
ob‘ektlaridir. Nomoddiy aktiv deb e‘tirof etish uchun mulk ob‘ekti quyidagi 
shartlarga javob berishi talab etiladi: 
- foydalanish evaziga iqtisodiy yoki boshqa turdagi samara, daromad (foyda) 
keltirishligi;
- xizmat muddati bir yildan ortiq bo‗lishi mumkin;
- moddiy ashyoviy asosga ega bo‗lmasligi;
- qiymatga ega bo‗lishligi va uni aniq o‗lchash mumkinligi. 
Intellektual mulk ob‘ektlari iqtisodiy ob‘ekt sifatida o‗zining o‗rni va roliga 
egadir. Intellektual mulkni boshqa mulk ob‘ektlaridan farqi shundaki, u inson 
salohiyatini hosilasini tashkil etadi. Intelektual mulk uning kelib chiqishi va tashkil 
etish xususiyatlaridan kelib chiqib hamda mualliflik huquqi himoyalanishi jihatidan 
ikkita turga ajratiladi: sanoat mulki; asarlar. Sanoat intellektual mulki tarkibiga 
tegishli hukumat muassasasi tomonidan berilgan patent bilan e‘tirof etilgan ixtirolar 
kiradi. Lekin barcha turdagi ixtirolar ham to‗lov qobiliyatiga ega bo‗lavermaydi. 
Patent orqali himoyaga olingan ixtironing mualliflik guvohnomasi bilan 
himoyalangan iqtidordan farqi shundaki patent bilan himoyaga olingan ixtironi patent 
egasigina qo‗llash huquqiga yegadir. Mualliflik guvohnomasi esa iqtidorni istisno 
sifatida faqat davlat tomonidan qo‗llanilishi mumkinligini e‘tirof etadi, muallifga esa 
mukofot to‗lovi huquqini beradi. 
Patent – bu yangi yaratilgan mahsulot, texnologiya va faoliyatni qo‗llash, 
ishlab chiqarish, sotish va nazorat qilish bo‗yicha ularni egasiga maxsus davlat 
patentlashtirish idorasi tomonidan berilgan huquq, yangi ixtiro uchun olingan 
patentga qaratilgan investitsiyalar tarkibiga uning yaratilishiga sarflangan harajatlar 

---

394 
(materiallar sarfi, ish haqi va ijtimoiy sug‗urta ajratmalari, amortizatsiya va 
boshqalar), patentlashtirish idorasiga to‗langani bois va boshqa patentga erishishga 
doir harajatlar majmuasi kiritiladi.